— Гэтыя... І пад памостам нейкіх зь дзесяць, — прадаўжае шчуплацелы. — Нешта за тыдзень перад вамі тое, што кажу, здарылася. Зірнула тая бедная раскулачаная «агра» на кудлатую шэльму і затрэслася: «Цыц, вашапруд карэлы!.. Абармот... Паскуднік...»
Шчуплацелы, відаць, вымавіў усё гэта мацней за таго «раскулачанага», бо, як заўважыў, і сам спалохаўся і, зірнуўшы на мяне, сказаў:
— Ня крычэце, прашу вас: пачуюць...
— Хіба ж гэта я вам крычу? — пытаюся.
— Ведаю, што сам я крычу, але-ж кажу: крычаць ня трэба — небясьпечна. Нейкі заморак прычапіўся да мяне, — апраўдваўся чалавек. — Усе павар’яцеем, кажу вам... Самі ўбачыце...
— Вам, бачу я, боязна надта, — сказаў от так сабе.
— Чалавек-жа ніколі ня выбаіцца, каб і хацеў, — апраўдаўся шчуплацелы.
Блізу ўсе «суседзі» прабудзіліся, але ня ўсё спанатрылі. Галасьпінныя на лапікле мелі вастрэйшыя вушы, пачулі й заварушыліся.
— От і прыкруціліся непераліўкі... — думалася мне. — Трэба разьмінацца, каб там, дзе вар’яцеюць, з пацукамі ды з тымі «залатушнікамі» ня бачыцца.
Адступіўся й да камянога лапікла немаведама чаго паціснуўся.
— Э-эй ты, прах-вэсар Пыжык!.. — азваўся да шчуплацелага галасьпінны. — Бірулька на твае штаны йграецца. Чуеш?
«Прах-вэсар» не падаў і голасу, у транты пад памостам унурыўся й трэсься ад страху. І няма чаго й дзівіцца нам: і пра найлепшыя сухары, і пра наймілейшых «аграў» забудзешся, і язык, якім-бы ён там даўгім ні быў, прыкусіш, ад галасьпінага гэтакае пачуўшы. Хай сабе чалавек і не на нейкім там кірмашы, але-ж бяз тых штаноў і ў турме кірмашаваць ня будзеш, і пры людзях нязручна, як там ні гавары. Або вось гэтакае надарыцца: прыйдзе чырвонагаловы ды й завалае цябе да сьледчага. Трэба-ж ісьці з «ворагаў» вылузвацца, каб ад наплясканых злымі языкамі нагавораў адкаснуцца, і ня пойдзеш, калі твае блізкія варагі з апошніх штаноў перад гэтым цябе вылузалі. Або й такое, пра што і ў сьне сьніцца: выскаліцца той чырвонагаловы, адчыніўшы дзьверы, ды й скажа:
— Дзе там той грамадзянін Пыжык, якому дадому зьбірацца кажуць?
А пазьней, зірнуўшы на галаногага, дадасьць скалячыся:
— Зь вяшчамі, прыказана.
А бедны Пыжык аблізьнецца як мыла зьеўшы й на ўкарочаныя «вешчы» пальцам сваім пакажа... І каля рашкі — «парашы», як тое ў каноплях пудзіла, ківацца будзе.
Гэта-ж ня жартачкі! Няшчасьце, дый годзе.
От і мусіў чалавек унурацца, усё гэта загадзя на рабаціньні маленькага востранькага носіка зарубіўшы. Балазе, што ўчарашняе сяк-так уціхамірылася ды без таго карцарнага пацукавіньня абышлося. Але-ж і гэта йшчэ віламі па вадзе пісана: можа, усё гэта яшчэ й ачнецца й прыкруціцца... Хто яго там ведае. «Сядзі й ня дыш, — думалася ўнуранаму Пыжыку, — бо як навярзецца новае, дык тады й старое клейка да яго прыпластуецца, каб яго, не пры мне кажучы, заўшыцай аблажыла, і пачне, падсудны Пыжык, твая справа пухнуць. Крый мяне, Божа...»
І гэтак Пыжыкавыя думкі за думкамі беглі наўздагонкі, навыперадкі, шараваліся, разьмінаючыся, і калі ўжо ад разьміну й шараваньня глухлі й шпакляваліся пакусаныя гладзюткімі й касмаценькімі «прах-вэсаравыя» чырвоныя вушы, шчуплацеламу рабілася зябка, яшчэ боязьней; ён тужэй заціскаў матузок на паясьніцы і, таўкучы зубамі дрыжыкі, сакатаў, заікаючыся, усьлед за Банісавым:
— Прах-вэс-сар-р Пып-пыж-жык... гыг-гій-га-а... Бір-ру-руль-ль-ка-а на-а-а твай-е ш-ш-тан-ны іг-ра-ец-ц-ца...
Бірулька спрытнела й пераходзіла да апошняга, да кірпаносага рагатуна й камэдыянта. Той не забыўся, і перад тым, як падкінуць гладзютка вышмараваныя паячныя палачкі-сколачкі, смаргануў носам і, кіснучы ад сьмеху, даймаў баязьліўца:
— Пан Баніс не жартуе, таварыш прах-вэсар Пыжык: извольте штанишки на бочку...
Гострыя швайкі разьніка Лаўрэна Пячонкі...
Ня суткамі й не гадзінамі, а часінамі турэмная сьціхата мераецца. І гэта ня то што ўдзень, і ўначы тое самае. Калі не адна трасца, дык другая — меншая ці большая — а такі возьме й прыкруціцца аднекуль і трасе табе людзьмі, як чорт лазою ці сухою асінаю на высокім буі, апошнія духі з-пад рэбраў выкалачваючы. Не скажу, аднак, каб тая трасца да ўсіх адразу чапалася: і чортава свой парадак мае, па чарзе трасца людзей перабірае й кожнаму чалавеку зь іншага капыла свой нораў паказвае. Кране двух-трох, а то й якіх пятнаццаць, пазьней яшчэ колькіх, і ў камяным мяшку, як у тым караніку: усе ўзалабкі з трасцаю бяруцца... Бараніцца-ж неяк трэба, бо ніхто-ж таго ня ведае, калі й за каго яна другім наваратам, унадзіўшыся, учэпіцца. А калі ўжо каго трасца ўзьлюбіць, дык не адкасьнешся, каб і хацеў. Заказырышся — з рэбрамі казыры твае выламіць, падасіся — на заверацень цябе скруціць, пабратаешся — наклёпу на самога сябе наклічаш. Адным словам, рада-б душа ў рай папасьці, ды грахі ня пушчаюць...
Не на вей-жа-вецер пушчана такое, што калі ў пекле не папячэшся, дык і ў тым раі ніколі табе месца твайго ня будзе. От і пякуцца людзі, і курчацца, як шкурат на вагні, свае ды чужыя грахі адмольваючы, каб ня то што ля парогу раю, а ля свае падваротні на скапытаваным двары прыперціся...
Цяперака, гледзячы на ўсё жытае й перажытае з далёкага водшыбу, і серабранскі разьнік Лаўрэн Пячонка ў маіх вачох не такім ужо дурным здаецца. Ён, бывала, дудукаючы з пудлівым Ярыкам Хітрыцкім, што «з панскага хамута ў савецкі рай ашалеўшы ўбіўся», гаварыў гэтакае:
— Пры дурных царох нашых дзядоў-невукаў памялом ад турмы адганялі, каб мужыкі-хамуты ў рай ня ўсунуліся. Адны цыганы-канакрады й вучоныя галовы ля «парашы» таўкліся. Цяперака, як сам пане-таварыш Ярык бачыць, калі ўсе панамі й вучонымі хітрунамі парабіліся, дык і швайкі ў разьнікоў з рук тыя канакрады павырывалі, каб з раю ня выламаліся...
Толькі малады настаўнік, нябожчык Якуб Церабелец ды Цімох Баравец разумелі «разьніковыя брэдні», а «пан-таварыш» Ярык Хітрыцкі тупымі шпылькамі бараніўся ад гострых Лаўрэнавых шваек:
— Бугаі забітыя праклялі пана Пячонку, калі такое ўсё пану разумнаму цёнгле вярзецца.
Жарты-жартамі, а праўда — чамярыца зь перцам: далёка даўнейшаму да нашага цяперашняга. Даўней (да слова прыйшлося) балацяная Ігуменшчына на пальцах сваіх рыштантаў лічыла, і ўсе брытыя ілбы нешта каля паўгода Кацярынінскім трактам у Сібір пхнуліся, а цяпер і хаты нямашака бяз рыштанта, і дарогі да пядзі ўкараціліся: на месцы людзі ў турэмны сацыялізм паволі ўрастаюць... А ўросшы й абыўшыся, чалавек і хвалёнай часіне не дае веры, пакуль добра ня выдыхае таго, што моцна ў знакі яму далося, і душою ня вычуе неспадзеўкі прышлага розьніва. І калі ўжо, ачухаўшыся, падыме вочы, каб таму рэдкаму дзіву соладка ўсьміхнуцца, дык і дзіва нямашака: новая трасца ў дзьверы пачынае стукацца. Гэтак яно й сьціхата сьціхаты ніколі ў турме не здаганяе.
Шчасьця — ні на часіну, а гора — на пяцігодкі...
Тайніцы Міхала Сырадоя
У добрых людзей у нармальныя часы ноч пеўнямі мералася: да першых пеўняў узімку жанкі й дзяўчаты кудзелю пралі ці на кужаль ручайкі лёну ў сенцах пры лучыне пачэсвалі, а мужчыны лапці плялі, заваратні вілі й вязы парылі; па другіх пеўнях усе прачыналіся, а па трэціх — жанкі шпулі на вітушкі зьвівалі, а мужчыны за кулі ці цапы на таку браліся; па сьняданьні раніца ўжо з днём адразу сустракалася.
У турме — ня тое: пайкаю суткі біркаваліся. Дзень руханінаю к вечару падпіхаўся, а ноч сном найбольш укарачалася, каб учарашнімі наедзінамі жывот да заўтрашняга сколанага і, пэўне-ж, недаважанага прыносу як-небудзь час той пераскрыгаў. Калі-ж сну й ня было на сяго-таго, дык вочы ўсяроўна заплюшчанымі ўсю ноч трымаліся, каб уставаць ня было ніякае патрэбы. Гэтак, маўляў, і ў двух зайцоў адразу цэлілася й сіла ашчаджалася: нешта сьнілася, нешта, калі ня думалася, дык хоць вярзлося й пад ложачкай меней смактала. І жывату й галаве выгады былі немаленькія...
Такую навуку няблага ведаў і Міхал Сырадой зь Вільшчыны, чалавек, што, як сам ён, бывала, прызнаваўся, і вока ніколі нікому не запарушыў, а ўсё ў тое росьціва садавіны ўдаваўся й сьвету Божага ніколі ня бачыў. Ён і ўдзень найбольш сном намагаў, калі ніхто не дакучаў, — сам ня меў прычапкі ні да кога. Аднак гэтым разам нешта нейкае сталася з чалавекам. Урокі ня ўрокі, а сну ня было на яго. Шацкі Гарбун, рыбалоў зь дзесятага калена, даўно знаўся з Сырадоем і казаў жартуючы (гэты каб і трыццаць гадоў праседзеў, дык, мусіць, ня выжартаваўся-б):
