Пасле вячэры Каця не ўтрымалася і сказала бацьку:

— Трэба нешта рабіць, тата.

— Ты пра што? — спытаў бацька, на яго твары было напісана: хто наламаў дроў, той няхай і разбіраецца.

— Ідзі да Міколы Іванюка, няхай варушыцца.

— Дык ты думаеш, што гэта яго работа?

— Ну, а чыя ж яшчэ? Зося мне колькі разоў казала, што з ім сустракаецца. Так, Зося?

Малодшая сястра нічога не адказала, ляжала і быццам не чула гэтае гаворкі. Каця наблізілася да яе, паглядзела, што вочы Зосі заплюшчаныя, а з-пад павек коцяцца слёзы, здзіўлена спытала:

— Ты чаго, дурная? Што здарылася, тое здарылася. Цяпер гэтае дзіця назад не запхнеш. Не маўчы, скажы што-небудзь!

Зося не азвалася. Каця незадаволена махнула рукою, прабурчала:

— Яе лепш не чапаць, бо зноў у поле пабяжыць. Ідзі, бацька да Іванюка.

— Зося, ісці мне, ці што? — спытаў бацька ў малодшай дачкі.

— Не трэба, нічога не трэба.

— Як гэта не трэба? — узвілася Каця. — Ты тут будзеш разлежвацца, а я плёткі слухаць! Калі ты бацьку не дазваляеш, дык я сама пайду да твайго Іванюка.

— Гэтае дзіця не ад Іванюка, — слаба запярэчыла малодшая сястра.

— Не ад Іванюка? — здзіўлена запытала Каця. — А ад каго?

Зося нічога не адказала, адвярнулася да сцяны.

— Ад каго, я ў цябе пытаюся? — закрычала Каця.

— Не скажу, — буркнула Зося.

— Скажы, дачушка, — лагодна папрасіў бацька. — Неяк трэба вырашаць лёс дзіцяці.

— Зараз жа кажы, — настойвала Каця. — Таямніцу яна робіць ад сваіх! Можа, з якім жанатым прыгуляла, паскудніца!

— Не твая справа, — агрызнулася Зося.

— Як гэта не мая? Ты зганьбіла ўвесь наш род! Цяпер і пра мяне будуць людзі абы-што казаць!

— Абыдзешся, святая! Я тваёй чысціні не запэцкаю!

— Скажы, дачка. Рана ці позна, усё роўна даведаемся. Я схаджу да таго хлопца. Мо ён і неблагі чалавек. Чаго табе пакутаваць дарма? Пагутару з ім, мо дамовімся, каб ажаніўся, ды і ўся бяда на гэтым скончыцца.

— Кажы, чыё дзіця, бо зараз выкіну яго за лапы з хаты, — закрычала Каця, наліваючыся праз край гневам і сапраўды адчуваючы вялікую нянавісць да сястры і да пісклявага камячка, які час ад часу падаваў голас.

Зося раптам села на запечку. Нядобра паглядзела на Кацю і ціха сказала:

— Гэта Гардзееў сын.

— Што? Што ты сказала? — не паверыла сваім вушам Каця.

— Гэтае дзіця ад Гардзея, — паўтарыла Зося.

— Маніш! Такога не можа быць! — Каця схапілася за галаву, здавалася, што свет абрынуўся на яе, прыдушыў, і яна ніколі не здолее падняцца.

— Схадзі ды сама ў яго спытай. Ён усё ведае.

— Як ты магла? Сучка, сама падаслалася пад яго! Я цябе ведаю! Так і круціла азадкам каля печы, калі ён прыходзіў!

— А што табе? Што хачу, тое і раблю!

— Паслухай, бацька! Паслухай яе! Яна што хоча, тое і робіць! — задыхалася ад гневу Каця. — Як я цяпер у вочы людзям буду глядзець? Я ўтаплю гэтага вылюдка ў сажалцы, каб не смярдзеў тут!

Зося схапіла дзіця і закрычала:

— На, ідзі тапі, святая душагубка! А я пагляджу на цябе! Табе твае браты і сёстры грэх адпусцяць! І зноў будзеш прапаведаваць і вучыць, як трэба жыць!

— Бацька, выгані яе з хаты! Няхай гэтая поскудзь не ганьбіць нашу сям’ю!

— Я сама пайду ад вас! Пайду назаўсёды! Жывіце! Няхай вам будзе добра! А я з сыночкам не прападу. Родныя не прынялі, чужыя злітуюцца і дапамогуць!

Зося паднялася з запечка, ліхаманкава ўхутала дзіця, апранулася сама і пайшла з хаты. Бацька ўскінуў на плечы світу і пайшоў услед за ёю. Дагнаў на двары, пачаў прасіць:

— Вярніся, Зося. Куды ты супраць ночы?

— Тапіцца.

— Не рабі глупства, не губі сябе і дзіця. Зараз я схаджу да Гардзея і ўсё вырашыцца. Ён хлопец разумны. Усё будзе добра.

Ці ад халоднага паветра, ці ад хвалявання Кірыла закашляўся.

— Не ведаю, тата. Мы з ім ужо тры месяцы не бачыліся.

— Ты ж казала, што ён ведае пра дзіця.

— Ён сказаў, пабачым, якое дзіця народзіцца.

— Дык дзіця ж нарадзілася добрае, чаго ты хвалюешся?

— Як мне не хвалявацца? Ён жа тры месяцы не цікавіўся мною. Можа, другую знайшоў.

— Няхай шукае, каго хоча. А ў цябе ягоны сын! Гэта важна. Не рабі нічога.

— Добра. Я пабуду ля сажалкі, — згадзілася Зося. — Калі адмовіцца, утаплюся ды і ўсё. Мне жыць не хочацца.

— Я прашу цябе, Зоська. Беражы майго ўнука. Ён вырасце і будзе мне памочнік. Не хвалюйся. Гардзей — чалавек добры. Чакай, я хутка вярнуся з ім. Чакай нас.

Бацька знік у цемры. Зося пайшла сцежкаю да сажалкі, села на бервяно, услухалася ў ноч, ціхую і цёмную. Пачыналіся першыя замаразкі. Наперадзе была яшчэ слота лістапада, а потым — зіма. Сажалка дыхала вільгаццю, але вада заставалася нябачнай у цемры. Недзе там, у глыбіні, жыла яе маленькая сястрычка русалка Любка. Толькі яна заўсёды радавалася Зосі, клікала да сябе і была гатова прыняць яе ў падводны свет, каб агарадзіць ад жорсткіх людзей. Зося ўявіла, як яна ўвойдзе ў настылую ваду, як будзе курчыцца ад холаду і плакаць яе дзіця. Сэрца працяў боль. Стала нясцерпна шкада сына. Зося заплакала, малое таксама заенчыла, нібы прадчуваючы свой страшны скон. Каб уціхамірыць дзіця, яна расшпіліла світку, расхінула сарочку на грудзях і дала дзіцяці цыцку. Яно пачало прагна смактаць, пасопваючы носікам.

— Гаротнічак мой маленькі! Што ж нас чакае?.. Чаму нас ніхто не любіць?.. А ты ж так падобны на Гардзея. Вочкі такія ж чорненькія, і губка ніжняя адтапыраная. Божа, чаму ж я такая нешчаслівая?...

Зося залілася слязамі, яна ўсхліпвала, гледзячы на сына, тварык якога бялеў у цемры. Разам са слязамі выцякалі крыўда, страх, разгубленасць. І раптам яна адчула, што зусім не хоча паміраць, а хоча жыць, разам з Гардзеем гадаваць сына, што б ні крычала ёй у твар сястра, што б ні шапталі за спінаю людзі! Яна перамагла, нарадзіла здаровенькага хлопчыка, у яе ёсць Гардзеева дзіця, нават калі сам Гардзей адмовіцца жыць з ёю, яна выгадуе ягонага сына, плод кахання! На злосць усім яна будзе жыць!

46

Кірыла спыніўся каля Гардзеевых весніц, паглядзеў у асветленыя вокны, прайшоў у двор, ціха пастукаў у шыбу.

— Хто там? — спытала Паўліна.

— Кірыла Барэйша, — адказаў стары і цяжка ўздыхнуў.

— Заходзьце, дзядзька Кірыла, — пачулася з хаты, а праз хвіліну расчыніліся дзверы ў сенцы, з іх высунулася галава Паўліны, якая ўсё тым жа прыязным голасам запрасіла старога ў хату.

Кірыла ўвайшоў, зняў шапку, сеў на лаве. Гардзей павітаўся і ўтаропіўся ў госця, з насцярожанасцю чакаючы вестак ад яго.

— Як пажываеце, дзядзька? — спытала Паўліна.

— Ды нічога, жывём, хлеб жуём. Зрэшты, я прыйшоў пагутарыць па справе з Гардзеем.

— Што. Ужо?.. — спытаў Гардзей.

— Ужо.

— Ну і хто ж там у нас?

— Хлопчык. Сынок, значыць.

Паўліна пільна глядзела то на брата, то на госця, раптам раздражнёна спытала:

— Пра што гэта вы гаворыце? Які сынок?

Кірыла ўсміхнуўся і адказаў:

— Радасць у нас, Паўлінка, Гардзей мяне дзедам зрабіў.

— Ай, Божухна! — усклікнула гаспадыня. — Што ж гэта робіцца? Як жа так можа быць, каб не жаніліся-не вянчаліся, а дзеці нараджаліся.

— Іншы раз і так бывае, — адказаў Гардзей.

— Што ты такое кажаш, грахаводнік? — абурылася Паўліна.

— Памаўчы. З табою потым абмяркуем, дай з чалавекам пагутарыць, — катэгарычна сказаў Гардзей і зноў утаропіўся ў Кірылу.

— Разам з гэтай радасцю прыйшла ў хату вайна. Каця гоніць Зосю з дому. Што рабіць? Зося схапіла дзіця і пабегла да сажалкі тапіцца. Сядзіць там.

Гардзей падняўся, стаў апранацца.

— Куды гэта ты? — злосна спытала Паўліна.

— Куды трэба, — адказаў Гардзей.

— Не, ты пачакай. Толькі мы сталі абжывацца. Дзве кароўкі, цялушка, два кані, як на табе — новая гаспадыня знайшлася! Божа літасцівы! Я цягнула, як вол, свету Божага не бачыла! І вось маеш!

— Сціхні, — злосна кінуў Гардзей.

Аднак Паўліна не сунімалася. Яна заламала рукі і загаласіла, як па нябожчыку: