— Распранайся хутчэй.

— А нам цяпер нельга скаромнага, — засмяялася Зося.

— Чаму гэта раптам?

— У нас хутка будзе дзіця.

— Дзіця? — здзівіўся ён. — Якое ў цябе можа быць дзіця? Столькі гадоў сустракаемся — нічога не было, і раптам на табе — маеш!

— Гэта для цябе не было.

— Ты хочаш сказаць. Дык дзе яны?

— Што было, тое сплыло. Што мне рабіць цяпер?

— Пакуль Паўліну не аддам замуж, сам жаніцца не буду.

— Што ж, у такім разе тваё дзіця будзе расці бязбацькавічам. Я выгадую яго так, як захачу, а табе да нас няма ніякае справы, жыві сабе, радуйся.

— Яшчэ трэба паглядзець, якое ты дзіця народзіш. Ты ж падслепаватая.

Крыўда перахапіла дыханне, Зося ўсхліпнула і залілася слязамі. Плакала яна доўга. Усё чакала, што ён знойдзе слова, каб суцешыць, супакоіць. А калі падняла галаву, дык пабачыла, што Гардзея ў клуні няма.

Употай Зося яшчэ спадзявалася, што Гардзей адумаецца, прыйдзе, папросіць прабачэння, і ўсё ў іх будзе добра. Аднак ён больш ні разу не наведаў хату Барэйшаў. Нават Каця занепакоена аднойчы спытала:

— Нешта Гардзей не прыходзіць. Абяцаў пайсці са мною ў царкву.

— Скуль я ведаю? Ён жа да цябе хадзіў, — адказала Зося.

— Мо што чула пра яго?

— Не чула і чуць не жадаю, — адрэзала Зося.

— Ты чаго такая злосная! З Іванюком пасварылася? Нешта перастала на вячоркі бегаць.

— Пост цяпер. Няма ніякіх вячорак.

— І што табе замінае з ім сустракацца ў пост?

— Абрыдзеў ён мне, як вы ўсе, — злосна адказала Зося. — Чаго ты лезеш мне ў душу? Ідзі да сваіх баптыстаў.

Пачалася сяўба, поле забірала ўсе сілы. А ў перапынках паміж сяўбою, ладзілі Серафімаву хату. Зранку ўсе разыходзіліся, толькі Каця заставалася дома, каб даглядаць скаціну, палоць грады, варыць абед ды вячэру. Уставалі ўсе вельмі рана, звычайна снедалі кубкам малака ды лустаю хлеба. Асабліва стараліся Серафім і Надзя. Яны пазней за ўсіх прыходзілі з працы, кожную вольную хвілінку выкарыстоўвалі, каб нешта зрабіць у сваёй хаце. Вельмі ж хацелася хутчэй пераехаць туды. Хоць яшчэ жытло не зусім было гатовае, але пасля Пятроўкі мусілі перасяляцца. Ніякіх улазін не святкавалі. Сялянскія спрадвечныя клопаты наплывалі адзін за адным. Святы і будні падпарадкаваліся адной мэце — выжыванню. Зося, як магла, хавала сваю страшную тайну, туга перавязвала жывот, надзявала бацькаў стары каптан, імкнулася прыхаваць перамены ў сваёй паставе. Каця аднойчы нездаволена спытала:

— Навошта табе гэты падраны каптан? Яго толькі ў агародзе на пудзіла засталося надзець.

— Я і ёсць пудзіла. З ранку да вечара сяджу на градах ды ў бульбе. Дзіву даюся: на кожную карысную расліну па дзесяць каліў пустазелля вырастае. Дык якая ж тут можа быць праўда на зямлі?

— Праўда ёсць толькі адна — Боская, — адказала Каця, думаючы пра нешта сваё.

Зося разумела: Каця крыўдуе на Гардзея. Што будзе, калі яна даведаецца праўду? Не мела Зося ні мужнасці, ні сілы заглядваць у будучыню. Калі заставалася адна, клала руку на жывот, прыслухоўвалася да дзіцяці, шкадавала сябе і яго і маліла Бога, каб ён выратаваў яе ад ганьбы і знішчэння.

44

На пачатку лістапада Зося адчула: жывот яе быццам бы апусціўся ўніз, апаў. Зразумела, што, мабыць, хутка надыдуць радзіны, і тады ўжо не схаваешся ад чужых вачэй, ад плётак і асуджэння. «Ну, і няхай. Няхай гавораць!

— у адчаі думала яна. — Нікому няма справы да мяне і майго дзіцяці. Калі яно ўтрымалася ў маім целе, дык гэтага хоча Бог. Можа, бацька не выганіць з хаты. А калі і выганіць, дык пайду ў свет жабрачкаю. Няўжо каханне — толькі пакута, якую я перажываю на працягу шматлікіх гадоў? Чаму мне было не пазнаёміцца з тым чалавекам з Берасця, як жа яго прозвішча: Кананчук ці Канановіч? Можа, ён быў не горшы за Гардзея? І жыла б я з ім, бяды не ведаючы. А вось Гардзей мне свет завязаў, і нічога не магу з сабою зрабіць.»

Гэтыя думкі яна бясконца пракручвала ў галаве і не знаходзіла адказу. Усё спадзявалася на нейкі цуд, на шчаслівы зыход, што з’явіцца Гардзей і вырашыць усе яе праблемы, адвядзе бяду. Але ён не прыходзіў, і цуд не здараўся.

У адзін з вечароў Зося адчула сябе зусім блага. Залезла на печ, моўчкі курчылася ад болю, які распіраў жывот, быццам дзіця хацела разарваць цела маці па жывому і выйсці вонкі. Калі ж боль паласнуў быццам нажом, яна прытоена прастагнала.

— Зоська, чаго ты там? — заклапочана спытаў бацька, заглядваючы на печ.

— Нічога. Жывот вельмі баліць. Падарвалася, мусіць, учора, як лён насіла.

— Не кіла, дык ураз, а ўсё не гаразд, — насмешліва сказала Каця.

Зося зноў цяжка прастагнала.

— Што з ёю рабіць? — бездапаможна развёў рукамі бацька.

— Тата, пакліч цётку Агатэлю. Яна мне паможа, — папрасіла Зося.

— Чым яна табе паможа? Яна шаптаць не ўмее, — сказала Каця.

— Хоць памоліцца нада мною перад смерцю.

— Няўжо табе так блага раптам зрабілася? — здзівіўся бацька. — Добра, патрывай, зараз паклічу братавую.

Кірыла хутка апрануўся — і за ім моцна грукнулі дзверы. Каця палезла да сястры на печ.

— Чаго ты пячэшся на чарэні, ідзі на запечак, там паветра больш.

Зося паслухмяна пачала спаўзаць з печы.

— Нейкая мажная ты зрабілася, як я раней не заўважала?..

Хутка Кірыла прывёў Агатэлю. Цётка кінула світку на лаву, развязала канаплянку, засталася ў паркалёвай белай хустцы. Хукаючы на замерзлыя рукі, падышла да Зосі, спытала:

— Што з табою, дачушка? Што ў цябе баліць?

— Жывот, — прашаптала Зося скрозь зубы, каб не закрычаць ад болю.

— Кладзіся на спіну. Пабачым, што там з тваім жыватом.

Агатэля схілілася над Зосяю і ціха прамовіла:

— Ах ты, дурнічка! Дабегалася-такі. Ну, дыхай вальней. Зараз мы твой жывот вылечым, як рукою здыме.

— Што там з ёю? — устурбавана спытаў Кірыла.

— Нічога, нічога асаблівага. Рыхтуйце вялікую міску і цёплую ваду. А яшчэ якую падраную сарочку. І нож дайце мне. Але папярэдне патрымайце над агнём.

— Нашто гэта? Яна толькі ўчора ў балеі мылася, — запярэчыла Каця.

— Учора было ўчарашняе, рабі, што кажу, — загадала старая.

Цётка нахілілася над Зосяю, гладзіла жывот, падводзіла плод да выхаду і шаптала на вуха:

— Тужся, тужся памаленьку, — шаптала Агатэля. — Не бойся, усё будзе добра. Як жа ты папалася, небарачка? Ну, нічога. З кім не бывае. Усё дрэннае праходзіць, а добрае застаецца. Дзеці на свет з’яўляюцца для дабра. Каб на старасці дагледзець бацькоў ды пацешыць унукамі. Тужся, тужся, не лянуйся.

Кірыла сеў каля стала. У душы варушылася нейкае нядобрае прадчуванне.

Каця прынесла з сяней вялікую медную міску, набытую яшчэ некалі ў Самары, дастала, крэкчучы, з печы вялікі чыгун гарачай вады, паставіла на прыпечку, пачала наліваць кубкам ваду, якая звонка білася ў дно і цурчэла.

— Пастаў міску на лаве, каля стала, — сказала цётка. — Нясі старую апранаху і нож.

— Вось, ужо ўсё ляжыць, — адказала Каця. — Нож — на стале, ануча на лаве.

Зося прарэзліва закрычала.

— Ды што з ёю? — не вытрываў Кірыла. — Агатэля, што ты ёй робіш?

— Нічога, нічога, усё будзе добра. Зоська малайчына. Здаровая, дужая.

Раптам хату напоўніў дзіцячы енк. Агатэля захінула малое ў палатняную латку, паказала сямейнікам.

— Во, глядзіце, якога Зоська волата нарадзіла! З першым унукам, Кірыла! Увосень нарадзіўся, багаты будзе.

45

Каця кіпела ад злосці, але маўчала, чакала, што бацька першы пачне гаворку пра ганьбу, якая раптам абрынулася на іхнюю сям’ю. Кірыла чакаў, калі Зося падужэе, дык сама сустрэнецца з бацькам дзіцяці. З разумным хлоп­цам можна неяк дамовіцца ды ўсё зрабіць па-чалавечы, запісаць немаўля, а мо і пабрацца. Кацю абурала, як асмелілася Зося гэтак легкадумна прыгуляць байструка. Цяпер уся вёска будзе пляткарыць і пра яе, Кацю, таксама нешта нядобрае плявузгаць. Не, тут заставацца нельга. Трэба тэрмінова пагутарыць з Гардзеем і схіліць яго да таго, каб ён прыняў хрышчэнне ў баптыстаў, а потым разам вырашаць, дзе і як жыць. Але ж і гэтай прыдуркаватай Зосі неяк трэба дапамагчы. Які ж ён хітры, Іванюк! За ўвесь час, пакуль з Зосяю сустракаўся, ні разу ў хату не зайшоў. Няхай бы паказаўся, я паглядзела б яму ў вочы! Цяпер давядзецца бацьку ісці пытацца, што ён думае рабіць, калі ў яго нарадзіўся сын. Якое няшчасце! Гэта ж калі даведаюцца браты і сёстры па царкве, што скажуць? Родную сястру не ўберагла ад граху! Трэба як мага хутчэй аддаць Зосю замуж за Іванюка, каб змыць ганьбу.