— А хатачка мая родная! Цяпер мне тут месца не будзе-е-е! Выжывуць, выведуць.

— Не хвалюйся, я ў прымы пайду, калі табе каровы даражэй за роднага брата, — злосна сказаў Гардзей. — Пойдзем, бацька.

Яны выйшлі з хаты пад Паўлініна галашэнне. Кірыла дыхаў цяжка, час ад часу кашляў.

— Вось дыхавіца паскудная, адкуль і ўзялася.

— Не дзіва, з нашае сялянскае працы толькі хваробу нажывеш, — азваўся Гардзей.

— Але ж інакшага жыцця ў нас не будзе. Якое Бог даў.

— Бог шмат дае, ды ліхія людзі лепшае наша сабе забіраюць, а нас прымушаюць жыць па законах, якія яны напісалі.

— Што ж зробіш, сынок, улада і закон патрабуюць да сябе павагі, без гэтага яны існаваць не могуць. А хто ідзе супраць, таму галовы, як тым пеўням, скручваюць.

На самым падыходзе да сажалкі Кірыла паклікаў дачку:

— Зося, Зося, мы тут! Дзе ты?

Яна пачула «мы», узрадавалася, але не адклікнулася, а проста пайшла на голас.

— Зося, Зося, адгукніся, — гучней крыкнуў Кірыла і толькі тады заўважыў у цемры постаць дачкі.

— Замерзла? — спытаў Гардзей. — Дай дзіця.

Зося нічога не адказала, яна зусім не адчувала холаду. Жыццё быццам спынілася, а яна нібыта і не жыла зусім, а толькі сніла тое, што з ёю зараз адбываецца. Гардзей узяў скрутак з Зосіных рук, паўзіраўся ў маленькі белы тварык, усміхнуўся нечаму.

— Хадзем у хату, — прапанаваў Кірыла.

— Сапраўды, пойдзем, яшчэ, крый божа, дзіця прастудзіцца, — падтрымаў яго Гардзей.

— Куды пойдзем? — няўцямна спытала Зося.

— Дадому, — адказаў бацька.

— Як? Там жа Каця.

— Там не толькі Каціна хата, там і твая, а цяпер і Гардзеева, і вашага сы­на, — упэўнена адказаў Кірыла. — Мне халоднае паветра забівае дыхаўку.

Стары закашляўся і рушыў да хаты, за ім — Гардзей з дзіцем на руках, следам — Зося.

Каця сустрэла іх папрокам:

— Прыйшлі! Лепшага месца не знайшлі!

— І не збіраліся шукаць, — адказаў бацька. — Тут наша хата.

— Як ты мог, Гардзей? — абурана спытала Каця.

— Справа не хітрая, — з усмешкаю адказаў Гардзей.

— Ці ты хоць кахаеш яе?

— Для мяне галоўнае, каб яна кахала мяне, — адказаў ён з нейкай неўразумелай усмешкай.

— Не думала я, што ты такі.

— Які?

— Цяпер ужо ўсё роўна, — адказала Каця. — Але ты ж абяцаў пайсці са мною ў царкву.

— Абяцаў, а пасля перадумаў. Не хачу здраджваць сваёй веры.

— Вера ў нас адна, Гардзей.

— Не, не адна. Ці магу ўзяць цябе за куму? — спытаў ён, заглядваючы Каці ў вочы. — Не пойдзеш. Нельга табе.

З гэтага часу ў хаце Барэйшаў усталявалася гнятлівая цішыня. Усяго і гукаў было, што па начах глуха кашляў Кірыла, зрэдку плакала дзіця, ціха яго закалыхвала маладая маці. Зося з Кацяю не размаўлялі, быццам не бачылі адна адну. Кожная займалася сваімі справамі. Зося гатавала і даглядала скаціну, Каця звычайна нешта шыла на заказ для людзей — збірала грошы. Ця­пер сястра мела сваю сям’ю, няхай яе забяспечвае муж. А пра Кацю думаць няма каму.

Зося саромелася пры родных выказваць любасць да Гардзея і гутарыла з ім толькі тады, калі яны заставаліся сам-насам. Яна толькі моўчкі назірала за ім і адчувала, што такога вялікага шчасця не перажывала яшчэ ніколі. Гардзей быў з ёю назаўсёды! У хуткім часе яны аформілі шлюб у гміне, пахрысцілі і запісалі сына, назвалі яго Орастам, у імя святога, імяніны якога прыпадалі на дзень нараджэння малога. За куму ўзялі Паўліну, каб улагодзіць сястру, якая асуджала грахоўны шлюб, а кумам стаў дзядзька Карп. Хрысціны і вяселле адзначылі разам у Гардзеевай хаце. Акрамя самых блізкіх сваякоў, запрасіў Гардзей па-суседску Марка, які пасля трэцяй чаркі ціха сказаў Гардзею:

— Ну і хітры ты! Ажаніўся — не зажурыўся. Сваю гаспадарку цэлую захаваў, а сам у прымы пайшоў ды яшчэ адну гаспадарку займеў! Я да такога не дадумаўся!

— Не зайздросці, Марк! Хопіць на наш век зямлі! Абы здароўе было.

— Не, ты не як усе, Гардзей. У цябе галава нейкая іншая! На цябе ўсё само валіцца. Вось табе адразу і жонка, і сын! А я трэці год жанаты, а дзяцей няма.

— Будуць у цябе дзеці. Ты, галоўнае, не будзь такі скупы. Усё вылічваеш, колькі дзіця твайго хлеба з’есць, вось яно і не ідзе да цябе.

— А скуль ты ведаеш? — пакрыўджана спытаў Марк.

— Дык у цябе ж на лобе напісана.

Марк выцер лоб, п’яна ўсміхнуўся:

— Хлусіш ты, не можаш ты нічога пра мяне ведаць. Хоць і хітры, як жыд.

— Гэта я хлушу? — абурыўся Гардзей, у якім хмель абудзіў агрэсіўнасць. — Ды ці ведаеш ты, паскуднік, што праўдзівейшага чалавека няма на свеце?

Гардзей узяў за грудкі Марка і панёс да парога. Іх разнялі. Так і скончылася гэтае вяселле-хрысціны. Людзі пачалі паступова разыходзіцца, жадаючы маладым доўгага сумеснага жыцця і шмат дзетак. Зося дапамагла Паўліне прыбраць, начаваць маладыя пайшлі ў Кірылаву хату, там цяпер быў іхні дом.

47

Каця пражывала пакутлівыя дні. Невыносна было назіраць шчасце сястры і толькі ў марах уяўляць сябе на яе месцы. Ёй здавалася, што заўчасна пачала старэць, ад няўцешных думак пралегла непрыгожая маршчынка ўпоперак пераносся. Чым жа яна горшая, што вымушана трываць адзіноту? Зося з Гардзеем занялі запечак. Каця спала на мулкай і вузкай лаве. Сон яе быў такі чуйны, што прачыналася ад кожнага гуку: шэпту, рыпення, уздыху. Ёй уяўлялася, як Гардзей у цемры мілуецца з Зосяю, і тады ад злосці і нянавісці ажно ў роце рабілася горка. Каця не знаходзіла для сябе суцяшэння ні ў чым. Той чалавек, якога яна шмат гадоў шчыра кахала, на якога спадзявалася, цяпер быў назаўсёды страчаны. Разам з ім яна згубіла мары і надзеі, не ведала, чым жыць далей. Калі Гардзей быў дома, Зося ні на крок не адыходзіла ад мужа, быццам баялася, што Каця можа звесці яго. Толькі аднойчы некалькі хвілін Каці ўдалося пабыць сам-насам з Гардзеем. Яна спытала:

— Ці шчаслівы ты, Гардзейка?

— Ведаеш, каб не нарадзіўся сын, я ніколі ні з кім не ажаніўся б, прабач, такі ўжо я.

— І ты ніколі і нічога не адчуваў да мяне?

— Ты прыгожая і разумная дзяўчына, а мужчыны любяць не надта ра­зумных, але даступных. Я ж табе аднойчы прапаноўваў, ты адмовілася.

Каця грэбліва перасмыкнула вуснамі і пагардліва сказала:

— Не чакала, Гардзей, што ты такі цынічны.

— Я і сам не чакаў, але жыццё робіць сваю справу. Спакушае, наталяе, расчароўвае, зноў спакушае.

На парозе з’явілася Зося, і размова абарвалася. Каця пераканалася, што для Гардзея яна нічога не азначала. Але сама кахала яго, і гэтае пачуццё разбурала душу, размывала той моцны падмурак маральнасці, на якім яна трымалася апошнія дзесяць гадоў. Гардзей быў побач. Увечары ён распранаўся і клаўся спаць з сястрою, але Каця магла з жарсцю глядзець на яго. Яна ведала кожны мускул на ягоным целе, абдымала яго, цалавала, лашчыла позіркам. Гэта былі пякельныя пакуты. Яна дакраналася да ягоных рэчаў, удыхала пах ягонага цела, які заставаўся ў сарочцы, і ўсё ўбірала душою і памяццю. Страшныя думкі прыходзілі ёй часам у галаву. Яна думала, што, можа, трэба атруціць Зосю, і тады Гардзей застанецца з ёю. Разам яны будуць гадаваць асірацелага Ораста. Аднойчы, ідучы з поля, нарвала блёкату. Паклала ў падаткнуты фартух, адчула смяротны дух атрутнай травы і, здалося, нават супакоілася. Яна яшчэ не ведала, што будзе рабіць з атрутаю, але разумела, што гэта яе зброя ў барацьбе за шчасце.

Да вячэры крадком зрабіла моцны адвар атруты. Заставалася дачакацца зручнага моманту, каб уліць атруту Зосі ў страву. У сям’і крупнік усе сёрбалі з адной вялікай міскі. Труціць бацьку або Гардзея Каця не збіралася.

У час вячэры Каця сачыла за Зосяю, усё чакала, калі ж яна сядзе есці. А Зося тапталася ля печы. Звычайна за стол яна садзілася апошняю, быццам і не трэба была ёй тая ежа, жывілася каханнем. Заплакала дзіця. Зося адразу кінулася да яго, пачала карміць цыцкаю. Мужчыны пад’елі і пайшлі з хаты пакурыць ды пагутарыць. Каця зазірнула ў гаршчок з крупнікам, на дне якога заставалася трохі стравы. Яна дастала з судніка атруту і ўліла ў страву, потым спытала: