Ubrałem się, spakowałem i bez śniadania wyszedłem.

Francuski w poniedziałki był w planie na czwartej lekcji. Po przerwie śniadaniowej. Dziesiąta pięćdziesiąt pięć.

Do tego czasu, w myślach, przebyłem długą drogę.

Z początku byłem beztroski. Ech, co tam! Czym się przejmować! – Że wiem o niej to wszystko, lecz muszę siedzieć cicho? Że mam związane ręce? – Owszem, jest to przeszkoda, lecz nie sytuacja bez wyjścia. Wciąż istnieje możliwość zagrania inną kartą. Simone de Beauvoir. Proszę bardzo, jak znalazł! Może to nawet i lepsze. Zwłaszcza gdy ma się w rękawie atut w postaci ocen i argumentów Jerzyka… Od tej strony zapukać! Tego klucza spróbować! Zręczne otwarcie tych drzwi może dać nawet więcej niż cokolwiek innego. Bo kryje się za nimi właściwie wszystko, co ważne z mego punktu widzenia. Smak literacki. Charakter. Ideały życiowe. Sfera uczuć. Intelekt. Poglądy polityczne. Umiejętnie podjęta i kierowana rozmowa wokół tego pisarstwa jest niezawodnym testem. Jakakolwiek opinia wygłoszona w tej kwestii, a zwłaszcza odpowiedzi na przemyślne pytania nie mogą być neutralne – będą o czymś świadczyły, odsłonią różne rzeczy. Nie da się o tym mówić – nie mówiąc czegoś o sobie.

Jednakże z biegiem czasu mój optymizm i wiara w pomyślny rozwój sprawy zaczęły stopniowo słabnąć. Dysputa literacka jako forma poznania duszy drugiego człowieka i jako namiastka zbliżenia – to wszystko brzmi bardzo ładnie, tylko co to oznacza! Po pierwsze, ileż pracy należałoby włożyć w same przygotowania, żeby coś z tego wyszło! Trzeba by znowu czytać te wszystkie powieścidła i nudne memuary… Mało – czytać. Studiować! Opanowywać na pamięć, by móc się w tej materii ze swobodą poruszać. Koszmar, istna gehenna! No, a poza tym jeszcze (a raczej przede wszystkim) obmyśleć samo „kolokwium”, czyli strategię pytania i kierowania rozmową, tak aby wiodła dyskretnie ku ważkim confessions. Karkołomne zadanie. I ponad moje siły. – Lecz nawet jeśli założyć, że byłbym w stanie mu sprostać, to jak do takiej rozmowy w ogóle miałoby dojść? W wyniku czego i gdzie? Na lekcji? W gabinecie? Marzenia ściętej głowy! Zabiegi podejmowane dla niewinniejszych celów były tłumione w zarodku i spełzały na niczym!

Pod koniec trzeciej lekcji moje zwątpienie sięgnęło ostatecznego dna. Straciłem wszelką wiarę nie tylko w ten czy ów plan, lecz w ogóle w możliwość jakiegokolwiek działania, które by uśmierzało wertherowskie cierpienia. Wtedy zaś zrodził się lęk. Zaczęło mi się zdawać, że wszystko po mnie widać: całe to udręczenie – żałosne, poniżające, a także – że coś wiem. I myśl, że za pół godziny mam stanąć z nią oko w oko, wprawiła mnie w istny popłoch. Nie, nie może mnie ujrzeć, gdy jestem w takim stanie! Trzeba ustąpić pola, póki nie dojdę do siebie.

Na przerwie śniadaniowej, nie uprzedziwszy nikogo o moim zamierzeniu, wyszedłem dyskretnie ze szkoły.

Naprzód przez jakiś czas szwendałem się po ulicach, wyobrażając sobie, co się dzieje na lekcji, a zwłaszcza – jej początek.

Czyta listę. Mnie nie ma. A przecież w pierwszych trzech kratkach rubryki obecności na linii mojego nazwiska nie widnieją literki „Nb” (nieobecny), co znaczy, że wcześniej byłem. – „Qu’est-ce qu’il y a? Gdzie on jest?… Był? I co? Disparu? [88] Zwalniał się? Nikt nic nie wie? Szczególne obyczaje!” – Co z tego może wyniknąć? Obniży stopień na okres? Zapyta? Zażąda wyjaśnień? Jak będę się tłumaczył? – Zeszyt! „Nie mam zeszytu… Vous le gardez toujours. [89] A poza tym odczuwam, że pani ma mnie już dosyć i mego mędrkowania. Nie chciałem się więc naprzykrzać…” – Niezłe. Co na to powie?

Myśl o nie oddanym zeszycie natchnęła mnie do działania.

Z placu Komuny Paryskiej (przed wojną Placu Wilsona), z przystanku opodal miejsca stracenia nieszczęsnej Ruhli, pojechałem do centrum -w Aleje Ujazdowskie.

Mieściła się tam księgarnia o nazwie „Logos – Kosmos”, zajmująca się głównie importem i sprzedażą książek obcojęzycznych wydanych na Zachodzie. Sowieckie i enerdowskie albumy z dziełami sztuki, zawsze stojące w witrynie w eksponowanym miejscu, stanowiły wyjątek w asortymencie placówki. Poza tym „Logos – Kosmos. prowadził dział zamówień na określone pozycje (realizacja zlecenia w sprzyjających warunkach trwała cztery miesiące, w niesprzyjających – rok, a w niepomyślnych – wieczność) oraz dział komisowy alias antykwaryczny (zaopatrzony najlepiej).

Lubiłem tę księgarnię i często tam zachodziłem, chociaż moje wizyty bywały na ogół bolesne. Straszliwie wysokie ceny, zwłaszcza na książki nowe z „krajów burżuazyjnych”, sprawiały, że zazwyczaj musiałem obejść się smakiem. Te gorzkie doświadczenia nie zniechęcały mnie jednak i wstępowałem tam znowu, nawet gdy nie szukałem niczego konkretnego. Bo trzeba jeszcze dodać, że owo „zagłębie książkowe” różniło się od innych magazynów tej branży nie tylko asortymentem i szerszą skalą usług, lecz również wystrojem wnętrza, procedurą zakupu i znacznie uprzejmiejszą niż gdzie indziej obsługą. Półki i lady z książkami stały wzdłuż ścian pomieszczenia, klienci zaś mieli prawo nie tylko do nich podchodzić i sami wynajdywać poszukiwane pozycje, lecz grzebać w stertach i rzędach. Jeżeli ktoś się śpieszył lub mimo czynionych wysiłków nie odnajdywał jednak upragnionego tytułu, mógł liczyć na chętną pomoc uprzejmego subiekta, a nawet bywał proszony, aby „pozwolił z nim” na tajemnicze zaplecze.

Pchnąłem masywne drzwi i wkroczywszy do środka, ruszyłem z bijącym sercem do działu wydawnictw francuskich. – Będzie? Nie będzie? Było! A ściśle mówiąc – była. „Zwycięstwo” po francusku jest rodzaju żeńskiego:

Osiem czerwonych liter tytułowego słowa świetnie się odznaczało na jasnobeżowej okładce.

Zajrzałem na tył książki, gdzie wpisywano cenę. Osiemdziesiąt dwa złote! Majątek! Za te pieniądze w księgarni zwanej radziecką mógłbym dostać co najmniej trzy podręczniki szachowe, a w księgarni muzycznej – płytę długogrającą z przyzwoitym nagraniem, nie mówiąc już o innych dobrach i przyjemnościach, jak kino (siedem biletów), teatr (co najmniej trzy) lub przejazdy taksówką (z domu do szkoły pięć razy).

Nie zawahałem się jednak, lecz, zacisnąwszy zęby, ze znaleziskiem w ręce przeszedłem do sekcji niemieckiej.

Schopenhauer Joanna. Jugendleben… i coś tam. Nie, nic takiego nie było. Znalazłem natomiast Gedichte [90] Friedricha Hölderlina – jakieś stare wydanie, gotykiem, w twardej oprawie; na metrykalnej stronicy widniała czarna pieczątka: swastyka w kółku z orłem i napis „Stolp – Garnisonsbibliothek” [91] . Sprawdziłem w spisie rzeczy, czy jest hymn Ren (Der Rhein). Był. Cena książki? Sześć złotych! – Doskonale! Bierzemy.

Przy kasie, z nonszalancją erudyty-światowca spytałem, czy miewają Jugendleben und… Wander Joanny Schopenhauer.

– No, wiecie państwo, matki słynnego filozofa – dodałem na wszelki wypadek.

Sprzedawca pakujący moje cenne nabytki spojrzał na mnie uważnie, po czym przerwał swą czynność i poszedł na zaplecze. Po chwili wrócił stamtąd trzymając w rękach książkę w żółto-białej okładce, na której czerniały litery stylizowane na gotyk:

– Czy o to ci idzie? – zapytał. Na ustach błąkał mu się filuterny uśmieszek.

– Proszę! Polskie wydanie! – pokryłem zaskoczenie protekcjonalnym tonem. – A kiedyż to wydali?

– Już dobre siedem lat temu – wyjaśnił z udaną pokorą. – W pięćdziesiątym dziewiątym. Pozycja antykwaryczna.

Zacząłem przerzucać strony wolnym, niedbałym ruchem, starając się odnaleźć rozdział trzydziesty dziewiąty.

– Da się czytać ten przekład? – spytałem lekceważąco.

– Ossolineum! – odrzekł z emfatycznym zgorszeniem. – Wątpisz w ich kompetencje? Pierwszy edytor w Polsce!

„Ah, quel chien de pays!” [92] - mój wzrok napotkał tymczasem te francuskie wyrazy, wyróżnione kursywą, które widziałem poprzednio w gdańskim wydaniu Wspomnień.

Tak jest, to było to. Opis drogi powrotnej do Gdańska przez Westfalię. Wypatrzywszy pośpiesznie jakiś garb stylistyczny, spadłem na zdanie jak sęp i odczytałem je na głos:

Wielkimi, polnymi kamieniami zasypanych dróg, nazywanych gościńcami, którymi wlekliśmy się przez cale dnie, nie mieliśmy ochoty mieniąc na obok nich biegnące tak zwane letnie drogi, na których powóz zapadał się w błocie po osie.

Uniosłem wzrok znad tekstu.

– Pan to uważa za dobre? – skrzywiłem się z niesmakiem. – Zaczynać od dopełnienia, w dodatku z piętrową przydawką, i jeszcze oddzielić je od orzeczenia głównego wtrąceniem i zdaniem podrzędnym?!… Przyzna pan, że to horror. Poza tym, dwa razy „który”: „którymi wlekliśmy się. i zaraz „na których powóz”. Za blisko! Nieporadnie! No, i wreszcie to „mieniąc”! – wzniosłem oczy do góry w geście błagania o litość. – Co to ma być? Archaizm? Nie sądzę, aby w ten sposób mówiła pani Joanna. Jeśli już miałbym się trzymać proponowanych tu słów – z grymasem obrzydzenia powróciłem do tekstu – można by to przynajmniej trochę lepiej ułożyć… ja wiem?… na przykład tak:

„Chociaż główne gościńce były pozarzucane polnymi kamieniami, przez co całymi dniami musieliśmy się wlec, nie chcieliśmy jednak ich zmieniać na drogi biegnące obok, nazywane letnimi, bo tam się powóz zapadał w błocie po same osie.”

Nie lepiej? I nie jaśniej? I bez tych wszystkich „których”? No, a przy tym ta fraza… ta kadencja… ten rytm… – przymknąłem z błogością powieki i wskazałem na ucho. – Ufam, że pan to słyszy i umie właściwie docenić…