Ніна паспрабавала падняць дзяўчынку, але тая вырывалася з рук i драпалася пазногцямі, мармычучы пасінелымі губамі: «У-у-у... ма...»

Дзіця не слухалася ўгавору.

— Замоўкні, зараз жа! — неспадзявана строга, па-мацярынску прыкрыкнула Ніна.

Васіля здзівіла, што яна, заўсёды ласкавая i добрая, так сурова абыходзіцца з малою, але ён не сказаў нічога, — ён верыў Ніне. Калі яна так гаворыць, напэўна, гэтак i трэба.

I праўда, малая адразу сціхла, спалохана скурчылася i з асцярогай паглядзела на цёцю. Ніна лагодна прамовіла:

— Вось так!

— Яна ў нас гэтак ужо трэці раз,— загаварыла старэйшая дзяўчынка, усё яшчэ не выпускаючы з сваіх рук хлопчыка. — Як толькі напалохаецца, дык i пачне лемантаваць: «Мама». На ўвесь лес. Мы ёй сказалі, што кінем, калі яна будзе так крычаць. Тады яна сказала, што больш не будзе.

— Дзе ж вашы бацькі? Чаму вы адны? — запытаўся Туравец.

Выявілася, што дзеці ўжо другі дзень ходзяць па лесе адны, не могуць ніяк натрапіць на сваіх людзей. Яны не баяліся цемры i адзіноты ў вялікім лесе, у ix маленькіх сэрцах жыў страх перад гітлераўцамі. Толькi б не спаткаць ix!

Старэйшая дзяўчынка, якая трымала на руках брата, паскардзілася, як сталая:

— Гора мне з ім, ён жа яшчэ дзіця. A ў нас мамы няма... Спалілі фашысты...

Хлопчык з вялікай шапкаю, аказалася, быў сынам камандзіра ўзвода ў атрадзе імя Кутузава.

Другая дзяўчынка Галя, — якая плакала, — згубіла маці, калі наляцелі самалёты. Напалоханая, яна ўскочыла з зямлі i, не цямячы нічога ад жаху, пабегла, a калі апамяталася i пачала шукаць маці, той нідзе не было. Невядома дзе падзелася. Пад вечар дзяўчынка напаткала другіх дзяцей, такіх як сама, якія прынялі яе i падбадзёрылі.

Яны згаварыліся шукаць партызан, а каб смялей было, хадзілі ўсюды разам.

Туравец загадаў забраць дзяцей.

— Пойдзем з намі,— сказала Ніна,— да партызан, да тваёй мамы.

Дзяўчынка ўсё яшчэ ўсхліпвала, размазваючы кулачком па твару слёзы, але ўжо зусім паспакайнела i хліпала проста таму, што не магла адразу суняцца.

Яна падала Ніне руку i сказала даверліва:

— Пойдзем. А я думала, што вы паліцэйскія i заб'еце нас.

Стараючыся ісці поруч, зірнула сваімі васільковымі вачыма знізу:

— Цёця, а... у вас скарыначкі няма? Мне дужа есці хочацца...

2...

Перад вечарам прышлося спыніцца, бо людзі змагліся.

Набліжалася навальніца. Хоць быў яшчэ дзень i сонца яшчэ не заходзіла, вакол усё пацямнела, нібы вечарам. Дрэвы, якія абступілі з усіх бакоў людзей, гулі глуха i цягуча. Ад ix гулу на сэрцы Ніны стала трывожней. Вецер хутка гнаў цёмна-сінія дымныя хмары, засцілаючы імі ватныя клубістыя воблакі, што яшчэ нядаўна былі на небе.

Воддаль час-ад-часу гуркатала, нібы ад выбухаў гармат. Потым загрымела бліжэй, непаспешліва, перакатам, басіста.

— Гром?!—не паверылася Ніне.

— Гром!..

— Першы! Яшчэ не грымела...

Не прайшло i паўгадзіны, як хмары закрылі ўсё неба. Яны паўзлі так нізка, што, здавалася, чапляліся за вяршыні дрэваў, i спод ix быў увесь пашматаны i вісеў клоччам.

Трэба было зрабіць буданы для начлегу. Людзі, адразу забываючыся на стому, узяліся за працу. Застукалі весела, як бы спрачаючыся, цесакі i нажы, затрашчала галлё, лес напоўніўся жвавым гоманам.

Ніна завіхалася разам з усімі, стараючыся ўправіцца да таго, як пачнецца дождж. У Ніны былі памочнікі — дзеці, якія заўзята, з радасным галасам дапамагалі ёй i Васю.

Раптам вецер сціх. Усё насцеражылася i замерла. Толькі, не спыняючыся, несліся i несліся хмары.

Калі пачаў крапаць дождж, Вася накрыў жыллё палаткай i скамандаваў дзецям забірацца ў сярэдзіну. Хлопчыкі паслухмяна палезлі. Галька ж, зазірнуўшы ў цемру будана, спынілася i баязліва крыкнула:

— Не відна нічога!

— Не бойся, дурненькая.

Ніна забралася следам за ёю, прытуліла да грудзей.

Над галавою моцна трэснула, асвятліўшы змрок будана кідкім полымем.

— Ма-ама!..

— Ціха ты — гэта гром!

Ёй было чуваць, як у дзяўчынкі часта калоціцца сэрца, — Ніну ўсю напоўніла мацярынская пяшчота. Яна моцна прыціснула дзіця.

— Якая ты смелая, — прамовіла дзяўчынка.— I цёплая, — дадала яна, памаўчаўшы.

Ніна ўсміхнулася.

Пасля ix запаўзлі Дрозд, Вася i два партызаны — раненыя. Дзецям стала зусім нястрашна, хоць знадворку гулі сосны, а тут нічога не было відаць. Палатка ўгары ад дажджу лапатала.

— Дожджык добра, — для азіміны акурат, — раптам пачуўся ў цемры голас Дразда.

Хтосьці працягнуў задуменна:

— Та-ак, для азіміны акурат...

— Залаты! — ахвотна, задаволена адгукнуўся Дрозд.

Ад Дразда чуць гэта было больш, чым ад каго-небудзь, натуральна. У яго неяк мала было вайсковага — ні ў вобліку, ні ў паводзінах, ён нават даваць каманды па-вайсковаму дагэтуль не навучыўся: «Зрабі, Сяргей, тое»; «Пайдзі, паглядзі, Іван, ці не немцы там». Яго ў вочы называлі камандзірам, а за вочы «старшынёй калгаса», лічачы, што апошняе больш адпавядала. Жартавалі, што ён вёў дакладны ўлік працадзён: за падарваны эталон — тры, за разбіты гарнізон — па паўтара на кожнага...

— Добры дождж... Толькі не ў час, — адазвалася Ніна.

— Чаму гэта не ў час?..

— Нібы не ведаеце...

— Э, кажаш... Дзе цяпер нашы? Ля Жлобіна ды пад Магілёвам, так?.. Чую, не ўсё лета, Ніначка, мы будзем тут сядзець...

Дрозд, сапучы, стараючыся ямчэй уладзіцца, ціха, разважліва меркаваў:

— Прыдзе час, i за касу, за сярпок, думаю, трэба будзе ўзяцца. Жыта-то, відаць, будзем прыбіраць мы... Вось i добра, што дожджык.

— Каб жа так было, — уздыхнуў адзін з раненых.

— Будзе. Чуе мае сэрца, будзе, — прамовіў Дрозд.

Пасля гэтых слоў усе дарослыя змоўклі. Ніна адчула, што яны, відаць, думаюць аб адным. I тое, што людзі тут гавораць не аб тым горкім i прыкрым, што хвалявала ўдзень i што чакае заўтра, а турбуюцца аб далёкім, дарагім, было ёй прыемна. Яна падумала, як дзіўна гучыць гэта размова тут, перад невядомасцю, якая чакае ix i заўтра i пасля... «Нібы заўтра трэба будзе ісці на поле...»

Па палатцы, не сціхаючы, сек дождж.

3...

Яны начавалі зусім блізка ад брыгады. Уранні Туравец ca сваёй групай быў ужо ў атрадзе «За Радзіму». Там ён даведаўся, што штаб брыгады знаходзіцца непадалёк, у гэтым жа лесе, на паўночнай ускраіне.

— Вось мы i дома!— задаволена сказаў камісар.— Цяпер мы жывем!

Усе партызаны вельмі радаваліся. Яны, сапраўды, адчулі сябе «дома», адразу прыўзняліся, падужэлі. Яны былі не адны, тут з імі ўся партызанская сям'я. I хоць у гэтай сям'і нельга было разжыцца на тытунь, ды i з хлебам было скупа, радасць людзей ад гэтага не спахмурнела. Самае галоўнае, што скончыліся бадзянні, невядомасць i трывога.

Бачачы, як павесялелі дарослыя, сталі радавацца i дзеці.

— Дома! Дома!— шчабятала Галька. — Тут мая мама! Праўда, цёця Ніна?

Радасць сустрэчы рабіла людзей нячулымі да ўсяго іншага, a між тым становішча атрада было, відаць, нялёгкае. Толькі Туравец, Дрозд ды яшчэ некалькі чалавек адчулі адразу трывожны, напружаны пульс цяперашняга жыцця ў атрадзе.

Развітаўшыся з Драздом, які ішоў у свой атрад, камісар з Нінаю, дзецьмі i двума хлопцамі заспяшаліся да штаба.

Калі партызаны пачалі разыходзіцца, Васіль далучыўся да групы, якая несла ў шпіталь параненых.

Ён заўважыў, што як толькі Валя ўбачыла між іншых яго, твар «сястрычкі» — мілы, з яркімі вуснамі — заззяў добрай усмешкай. Васіль адчуў сябе самым шчаслівым чалавекам. Скораны гэтай усмешкай, ён не адводзіў вачэй ад дзяўчыны, сачыў за кожным яе рухам, пакуль Марыя Андрэеўна — старшы «доктар», Валя i іншыя прымалі параненых.

— A Лагуновіч чаму няма? — запытала Марыя Андрэеўна.

— Ёй камісар даручыў глядзець дзяцей, якіх падабралі ў балоце.

Валя папрасіла ў Марыі Андрэеўны дазволу адлучыцца.

— Ну, ідзі, ды, глядзі, нядоўга!