Грэчка ў гэты час быў далёка.

Калі завязалася перастрэлка, ён адчуў, што справа набывае небяспечны паварот, што, калі не ўцячы зараз жа з роты, не мінуць смерці. I Грэчка стаў думаць толькі аб тым, як бы непрыкметна адлучыцца, каб ратавацца аднаму.

Аб гэтым ён думаў увесь час пасля ўчарашняга дня, але ўсё не адважваўся, ды i не было зручнага выпадку. Цяпер жа небяспека прыдала яму больш рашучасці. Ён бачыў, што трэба дзейнічаць неадкладна, i стаў нецярпліва чакаць зручнага моманту.

Як толькі партызаны адышлі ад немцаў i кулі перасталі свістаць над галавою, Грэчка прыпыніўся.

— Пераабуцца трэба!— мармытаў ён больш сам сабе, бо яго ніхто не слухаў, ніхто не пытаўся ў яго.— Эх, чорт, усю нагу сцёр рубец!..

Застаўшыся адзін, крыху перачакаўшы, ён, утуліўшы галаву ў плечы, стаў асцярожліва азірацца, ці не сочаць за ім. Пераканаўшыся, што не сочаць, што ён адзін, Грэчка пачаў амаль наўколенцах ад куста да куста адступаць далей ад сваіх. Потым выпрастаўся i, ужо не стрымліваючыся, не тоячыся, пабег на ўсю моц, як дзік ад пагоні. Ён не шукаў дарогі, пёр напрасткі, ламаючы густое вецце лазняку, алешніку, абдзіраючы твар.

Толькі выбіўшыся з сілы, задыханы, спыніўся i азірнуўся навакол.

Ззаду наводдалек яшчэ чуліся стрэлы, але тут было ціха. Спакойна, мірна.

Хоць лісце толькі распускалася, вакол абступаў прыцемак,—летам у гэтым месцы, мусіць, зусім цёмна. Гушчар.

Грэчка палез цераз гнілое, асклізлае ламачча, глыбей у зараснік.

Баяцца цяпер, здаецца, не трэба...

Грэчка пайшоў павольней. Сэрца яго ад нядаўняга бегу, ад перажытага непакою яшчэ шалёна білася.

На зламаным, напалову струхлелым дрэве, з якога ўжо лапінамі адвалілася кара, прысеў адпачыць.

Тут, калі да яго з адпачынкам прышло душэўнае супакаенне, ён убачыў у сваіх руках вінтоўку, якую дасюль нямаведама чаму трымаў. Грэчка здзіўлена пакруціў яе, нібы разглядаў уперщыню. На твары яго раптам з'явілася злосць на яе, з якой было столькі прыкрых часін, якой ён павінен быў служыць, якую даглядаў, цягаў на сабе, намульваючы плечы. I ён з усяе сілы стукнуў яе ложай аб пень. Тады размахнуўся i шпурнуў далёка за куст.

Неспакойны позірк яго перабег на палатняную сумку. Калі Грэчка раскрыў яе, у вочы весела бліснулі патроны — ix было дзесятка паўтара; ён з той жа злараднасцю, з якой кідаў вінтоўку, выбраў ix па аднаму i падэшвай ботаў моцна ўтаптаў у чорнае гнілое лісце, якое тут мокла ўсюды.

Калі ўбачыў, што сумка апусцела, яго недарэчна крануў запознены жаль: ён яшчэ нядаўна трывожыўся, што тут было мала патронаў.

«Няма дурных лезці ў пельку», — падумаў Грэчка, адчуваючы ў сабе прыліў упартасці, злосці. Ісці на згубу сваю, на пагібель?.. Не, няма дурных!..

«Няхай ідуць тыя, у каго няма галавы, каму не хочацца жыць».

А ён не пойдзе.

Ён хоча жыць.

Аднаму, як-ні-як, лягчэй уратавацца. Любая нара, любы выварацень табе схова, ніякі чорт цябе не знойдзе, калі ты адзін. А то паўзе гэтакі хвост, столькі народу— увесь час на віду, як які-небудзь табун...

Ну, вось i абышлося ўсё, дзякуй богу. Выбраўся так, што не заўважылі, здаецца. Не заўважылі. A калі i заўважылі, не вялікі страх, не да яго ім цяпер, сваю шкуру выратаваць бы, не да яго, канечне...

Аднак, нягледзячы на гэтыя развагі, неспакой з сэрца чамусьці не ападаў.

Раптам ён здрыгануўся: здалося — што з паўзмроку з-за плеціва галля штосьці цікуе.

Ён трывожна азірнуўся. На крывой галіне, узмахваючы крыламі, каб утрымаць раўнавагу, сядзела чорная глюгастая птушка, сочачы за ім вострым драпежным вокам.

Грэчка дрыжучымі рукамі схапіў асклізлы сук i люта шпурнуў на яе. Груган неахвотна ўзляцеў. «Чорт цябе прыцёг сюды, пачвара!»

Грэчка пачаў абдумваць, што трэба зрабіць.

Тут недалёка яго хата. Ён зойдзе да жонкі, набярэ хлеба, сала i перасядзіць навалу. А там, там будзе відаць.

Неяк трэба будзе перачакаць.

Ён падняўся і, прыслухоўваючыся да наваколля, пайшоў туды, дзе, па яго разліку, была яго вёска.

Раздзел II

1...

Дарога была несамавітая: то грузлі у балоце, то прадзіраліся праз гушчары, то ўброд цягнуліся цераз нейкія лужыны, заросшыя аерам ды асакою. Раненыя, ды i іншыя партызаны, вельмі знемагліся. А самае прыкрае, напэўна, было тое, што ўсе пачалі адчуваць голад, таму што больш за суткі нічога не елі.

Васілю Крайко, як i ўсім другім, не цярпелася хутчэй прыйсці ў брыгаду. Але яму не цярпелася не толькі таму, што хацелася адпачыць, што таміў цяперашні непакой,— гэта ён пераносіў, як i ўсе, — Васілю вельмі хацелася пабачыцца з Валяй Залескай, сястрой са шпіталя. Ён, напэўна, нікому не прызнаўся б у гэтым, але амаль увесь апошні час думаў пра яе.

«Як толькі прыдзем, убачу яе... абавязкова!» — рашыў ён сабе ў думках. Васіль не сумняваўся ў тым, што гэта так i будзе, бо ўсяго, чаго вельмі жадалася яму, ён дабіваўся. Такі ўжо характар у яго.

Справа i злева раз-по-раз бухалі гарматы. Над галавою, невысока, з натужным рэвам, ад якога стагнала зямля, сунуліся непаваротлівыя важкія бамбардзіроўшчыкі. Васю Крайко выразна былі відаць тупарылыя шкляныя насы, жоўтыя наканечнікі на крылах з чорнымі крыжамі. Самалёты ляцелі па аднаму, па тры, несучы смертаносны груз, i неўзабаве там, куды яны кіравалі, было чуваць нутраное, важкае: гух, гух, гу-гух... Назад яны вярталіся палягчэўшыя, равучы спакайней, нібы спатоліўшы сваю прагу да крыві.

Часта, вышукваючы здабычу, з уедлівым звонам праносіліся вёрткія i быстрыя «месершміты».

Заўважыўшы самалёт, усе спяшаліся дзе-небудзь схавацца.

Васіль увесь час стараўся быць каля камісара. Хлопец з павагай назіраў за ім, — каму-каму, a Тураўцу было клопатаў! Вася бачыў, як ён уважліва сачыў за маршрутам. У гэтым бездарожжы было лёгка збіцца, ноччу i ўдзень ім прыходзілася нярэдка кружыць— абыходзіць азёрцы, балотныя выгары. Шкадуючы людзей, стараючыся хутчэй дабрацца да брыгады, Туравец увесь час вышукваў зручнейшыя сцежкі. Разведваў ix сам, пытаўся ў Дразда, правяраў па карце.

Ён быў, здавалася, нястомны. Ступае лёгка, калі-нікалі падбадзёрыць жартам. Васілю прыемна было ісці поруч з ім; радавала, што такі чалавек сказаў: яго, Васю, могуць прыняць у партыю.

Калі яны прабіраліся праз зараснік, то натрапілі на некалькі чалавек, схуднелых i ператрывожаных. Гэта былі людзі з блізкай вёскі, якія ратаваліся ад гітлераўцаў. Пажылая жанчына з сумнымі чорнымі вачыма, каля якой маўкліва ціснулася двое дзяцей, запыталася ў Васі:

— Няўжо могуць яны сюды дайсці? Ці, можа, партызаны не прапусцяць?

У яе вачах быў страх. Яна толькі сёння ўранні выратавалася ад смерці: выскачыла з сяла, якое ўжо акружылі карнікі.

Тут хавалася некалькі сем'яў: жанчыны, старыя i дзеці. Паблізу, прывязаная да бярозкі, звешвала галаву рабая, з белай лысінкай карова, мыза якой была абвязана хусткай.

Людзі згаварыліся перасядзець разам у лазняку, пакуль не сціхне блакада, калі можна будзе вярнуцца ў сяло.

Неўзабаве партызаны напаткалі дзяцей, што сядзелі купкаю пад арэхавым кустом, на якім толькі што пачыналі распускацца жоўтыя лісточкі.

Убачыўшы ўзброеных людзей, дзеці перапалохана ўскочылі. Ix было чацвёра. Большая з ix, хваравітая, з доўгімі нашчэнт абадранымі худымі ножкамі дзяўчынка, схапіла на рукі хлопчыка, прыціснула да худых грудзей, як бы абараняючы. Яна глядзела нахмурана, з-пад крутога ілба. Было відаць, што хоць яна i бяссільная, але ўсё-такі не дасца ў рукі без бою.

Дзяўчынка з круглымі вачыма, у зрэбнай кашулі, разадранай да пояса, загаласіла:

— Мама-а! Мама-а! А-а-а!

Яна раптам упала ніцма, затрэслася, стала біць маленькімі бруднымі кулачкамі па зямлі.

— Дурныя, чаго ж вы баіцеся? Мы ж партызаны, — сказаў Вася.

— Гэта ж партызаны!— прамовіў большы хлопчык такім голасам, нібы зрабіў раптам важнае адкрыццё, ён паказаў на ордэн Чырвонай Зоркі на гімнасцёрцы камісара. Хлопчык быў, можа, равеснікам старэйшай дзяўчынкі. Твар яго да самых вачэй закрывала вялікая шапка з паламаным шырокім казырком.