Стрымліваючыся, каб не пабегчы, трымаючы сур'ёзны выраз на твары, дзяўчына павяла Васю далей ад шпіталя, ад людскіх вачэй. За параснікам асінніку з чырвоным лісцем яна спынілася i зірнула ў Васілёў твар, трывожна, спачувальна:

— Цяжка табе там было, праўда?

— Горача. Але нічога, бывае i горш...

— Сказаў: бывае!..

— Ты ведаеш, — нечакана проста, крыху здзіўлена прамовіў ён, — я танк падбіў.

— Танк! Адзін? Як жа ты адзін на яго пайшоў?

— Ну, так... Пайшоў... Папоўз!..

— Вось за цябе толькі i бойся! Ледзь сышоў з вачэй, то i трывожся.

— Чаго за мяне трывожыцца, ну, праўда? Што я — малы?

— Канешне, не малы,— згадзілася Валя тонам, якім гавораць старэйшыя, больш вопытныя. — Але трэба берагчыся. Ты думай не толькі пра сябе, a i пра... іншых... Пра мяне, мусіць, i не падумаў ні разу.

— Думаў! Кожны дзень думаў.

— Праўда? — заззяла Валя. — Ух ты, мой мілы!

Валя абхапіла яго за шыю, легка падцягнулася на руках i раптам пацалавала. Потым, хаваючы збянтэжанасць, пяшчотна зазіраючы ў блакітныя, як неба, вочы, зажурчэла дакорліва:

— Ну што я буду рабіць, калі з табой што-небудзь здарыцца?

— Нічога ca мной не здарыцца, Валя, — пераканана адказаў ён. — Ты не трывожся ніколі, добра?

— Як жа не трывожыцца? — Яна зноў узяла на сябе роль старэйшай.— Ты часам нібы разважлівы, сталы. А потым раптам надыдзе на цябе такое, што ты нічога не асцерагаешся, забываеш на ўсё. Як жа за цябе не баяцца?

— А што ж з гэтым танкам? Трэба ж было, ну, праўда, каму-небудзь. Не я, дык хто-небудзь іншы...

I такою адвагаю свяціліся яго ясныя любыя вочы, што яна памякчэла, прамовіла з замілаваннем:

— Адчайны ты мой!

Ён няёмка ступіў з нагі на нагу, адвёў вочы ўбок:

— Цябе тут ніхто не крыўдзіў?

— Ніхто, Вась.

— А гэты...— ён з намаганнем выціснуў: — Ермакоў гэты не быў?

— Не, не быў,— паспешліва, крыху вінавата прамовіла Валя.— Ну чаго ты ўспомніў яго? Ды ў нас з ім нічога не было, чаго ён табе так убіўся? Ён мне — нішто. Раўнівы ты які!

— Чаму ты яго не адвучыла, каб ён... не глядзеў на цябе.

— Ну што я зраблю?

— Чаго ж ён да другіх не ліпне, a ўсё да ц-цябе?

— Хто ліпне? А ты... запытайся ў яго,— ужо рэзка адказала Валя.

— Я i запытаюся калі-небудзь! Не пагляджу, што камбрыг.

— Ну, я пайду,— сказала яна пакрыўджана.— Марыя. Андрэеўна там, мусіць, чакае...

Яна падала руку i пайшла хутка i лёгка між дрэваў. Ён паглядзеў услед яе стройнай постаці, адчуваючы сябе таксама пакрыўджаным. «Ну, чаго яна не адвучыла гэтага... Ермакова!» — думаў ён, злуючы не на яе, а на Ермакова. На Валю ён чамусьці не мог злавацца.

Звыкла паправіўшы аўтамат за плячом, ён стомленай хадою нявесела пацягнуўся ў бок узвода.

4...

Пад прысадзістым, згорбленым дубам, які шырока раскінуў кручкаватае галлё, стаяў нізкі, падобны на капец, будан, накрыты брызентам i звялаю травою. Паблізу камісар убачыў начштаба Габдуліна, які, седзячы на траве, нешта пісаў на скрынцы ад мін, што служыла замест стала.

— Наш летапісец па-ранейшаму карпее над гісторыяй! — замест прывітання, радасна сказаў Туравец, падышоўшы да начштаба.

Габдулін ускочыў. Гэта быў высокі, крыху сутулы малады чалавек з вельмі жвавымі, па-мангольску вузкімі вачыма. Перад вайной ён вучыўся ў Ленінградзе ў інстытуце, адкуль яго паслалі на практыку ў Беларусь. Вайна затрымала яго тут, прадоўжыла «практыку» на цэлыя гады.

— Камісар? Нічыпар Паўлавіч?!. — Габдулін пазіраў на Тураўца так, нібы не верыў, што чалавек, які стаіць перад ім, i праўда той, за якога яго лічаць.

— Ты што гэта такі дзіўны летапісец Пімен?— заўважыў камісар.

Габдулін нібы схамянуўся.

— Калі ты вярнуўся?

— Толькі што.

— Тут пусціў нехта пагалоску,— крыху збянтэжана сказаў начштаба, — што цябе жывога няма... нібы з кулямёта рззнулі... Аж, бачу, жывы!

— I паміраць не збіраюся, у дадатак... Ты пра мяне некралога яшчэ не напісаў?

— Не, не пакуль,— Габдулін узяў ca скрынкі тоўсты ў чорнай скураной вокладцы сшытак, згарнуў. Позірк яго прыплюшчаных жвавых вачэй упаў на павязку на руцэ камісара, i на ілбе сабраліся трывожныя маршчыны:

— Што з рукой?

— Aт, глупства. Нейкая дурная куля драпнула. Не паглядзела, што камісар.

Да ix, даведаўшыся пра зварот камісара, збегліся ўсе штабныя работнікі, якія радаваліся, распытвалі аб падзеях апошніх двух дзён. Туравец адказваў скупа, але ахвотна. Яму прыемна было бачыць зноў — як пасля доўгай ростані — гэтыя родныя твары.

Некалькі жанчын акружылі дзяцей, што ціснуліся бліжэй да Ніны, бянтэжачыся перад незнаёмымі людзьмі. Партызанкі распытвалі, хто яны, адкуль, словам i жаночай пяшчотай стараліся суцешыць ix.

— Габдулін, бач, у нас новыя салдаты,— весела прамовіў Туравец.— Прымаеш? Ну, вось i добра. A калі прымаеш, то i накарміць павінен, бо мы есці хочам. Праўда, ваякі?

Дзеці адказалі дружным гоманам:

— Праўда, праўда!

Уладзіўшы ix пакуль поблізу, каля радыста, Туравец увайшоў у штабны будан.

Уся стома, якую ён стрымліваў гэтыя дні, раптам адразу навалілася, абцяжарыла рукі i ногі. Прывабліва кінулася ў вочы пасцель — змятая трава каля нахіленай сценкі-страхі, разасланая рабая даматканая коўдра. Самі сабой падгіналіся ногі.

Ён апусціўся на скрынку са штабнымі паперамі, расшпіліў каўнер, зняў фуражку, — на галаве кучаравіліся чорныя непакорныя валасы. Цыганскія ўпартыя вочы пазіралі стомлена.

— Ціха ў нас чамусьці, — сказаў Туравец.

— Так, ціха!— іранічна прамовіў Габдулін.— Зманлівая цішыня... Сёння мы збіраемся зняцца адсюль. Гітлераўцы канцэнтруюць сілы, сціскаюць круг.

— А што ca штаба злучэння?

— Штаб злучэння загадвае зараз жа прабівацца з блакады. Сёння ж, пакуль гітлераўцы яшчэ рыхтуюцца, трэба перамяшаць ім карты.

Габдулін сказаў, што брыгада адрэзана ад штаба злучэння i іншых брыгад i цяпер дзейнічае адна. Камбрыг Ермакоў звязаўся ca штабам па рацыі, адтуль перадалі, што там усе гэтыя дні таксама ідуць безупынна баі i што карнікі захапілі многа сёл. Штаб загадаў прарывацца ў раён Сасноўкі.

— Дзе Ермакоў?— Туравец падняўся заклапочаны i неспакойны.

— У кутузаўцаў.

— Калі вернецца?

Габдулін выняў з кішэні гадзіннік на ланцужку.

— Хутка павінен быць тут.

Туравец памаўчаў, a потым з нейкай дзіўнай ноткай у голасе запытаўся:

— Слухай, што з Машай, не ведаеш?

— Як не ведаю, жывая, здаровая! Сёння бачыў яе, пра цябе пыталася. Вельмі непакоілася.

— Ну, кажы — так i непакоілася!— нібы не паверыў Туравец. Ён хітраваў, бо на самай справе паверыў адразу.

У грудзях Тураўца прайшла цёплая хваля.

— Відаць, да яе таксама дайшлі чуткі. Ну, нічога, цяпер можа быць спакойнай, — дабрадушна бліснуўшы вузкімі чорнымі шчылінкамі вачэй; усміхнуўся начштаба. — Чым менш было надзеі бачыць цябе жывога, тым больш радасці будзе пры сустрэчы.

Туравец падумаў, што яны з Машай не бачыліся цэлы тыдзень. Ён ужо даўно мімаволі лічыў дні ад сустрэчы да сустрэчы, шкадуючы, што прамежкі між спатканняў часам вялікія. Ён стараўся не думаць пра яе, але сум па ёй, чаканне сустрэчы жыло, нягледзячы на ўсё, i, не зважаючы ці на што, памяць адлічвала: яшчэ дзень, яшчэ. Цяпер чакаў ён сустрэчы, як ніколі нецярпліва, можа таму, што так многа перажыў за гэтыя горкія дні.

«Трэба б абавязкова пабачыцца да выступлення».

— Што з «Вялікай Зямлі» чуваць? Якія зводкі?

— Не ведаю... прыёмнік пабіўся, a ў рацыі энергіі мала.

Тураўцу вельмі хацелася ведаць навіны з Вялікай Зямлі. У яго здаўна было патрэбай кожны дзень адчуваць пульс Вялікай Зямлі, а цяпер патрэба гэтая стала проста неабходнасцю, ён пашкадаваў, што прыёмнік пабіўся. Да ўсяго гэта была брыгадная рэліквія: два гады назад, рызыкуючы жыццём, прынесла яго з горада студэнтка-падпольшчыца.

На дварэ раптам пачулася залівістае конскае іржанне. Туравец пазнаў па іржанню каня камбрыга.