— Парушаюць... Я папярэджваў людзей, таварыш генерал.
— За парушэнне маскіроўкі — шафёраў адразу здымайце з машын, a камандзіраў прыцягвайце да адказнасці...
— Ёсць, таварыш генерал. Я сёння ж прыму меры.
— Усё, можаце быць вольны.
Пасля яго Чарняхоўскі выклікаў камандуючага паветранай арміяй, намеціў на бліжэйшыя дні план «апрацоўкі» з паветра важнейшых чыгуначных вузлоў.
Генерал-палкоўнік прыняў яшчэ некалькі сваіх падначаленых. Ён ведаў становішча ўсяго фронта i выразна ўяўляў сабе дэталі будучага, цяпер ужо блізкага, наступлення.
Калі для многіх іншых камандзіраў наступленне было марай, то генерал-палкоўнік ужо рэальна адчуваў характар будучай бітвы. Яна акрэслівалася ўсё больш па меры таго, як прыбывала i прыбывала ўзбраенне, як раслі штабялі артылерыйскіх снарадаў на складах.
Позна ўвечары яму паведамілі, што непадалёк, на прыфрантавым аэрадроме, прызямліўся генерал Малінін, камандзір аднаго партызанскага злучэння, які ляціць з Масквы на фронт. Чарняхоўскі загадаў зараз жа Камарову паехаць па яго i запрасіць у штаб.
Ён зняў трубку тэлефона:
— Васіль Макаравіч?.. Зайдзіце, калі ласка, хзілін праз пятнаццаць да мяне. Справа ёсць...
Чарняхоўскі выняў з кішэні самаробны канверцік з лістом, на якім былі намаляваны танкі i самалёты. Паглядзеў на малюнак i стаў зноў чытаць.
«Дарагі таварыш камандуючы генерал! Гэта пішуць да вас з Л. дзіцячага дома Коля i Сярожа Крушыны, Шурка Хмялеўскі i Лёня Зелянкоў, — адразу называлі сябе аўтары ліста. — Мы ўсе з вялікім гонарам чытаем пра геройскія справы нашых байцоў i афіцэраў Чырвонай Арміі, а таксама i слухаем па радыё кожны дзень. Нашы бацькі таксама на фронце ваююць, толькі ў Лёні Зелянкова i Шуркі Хмялеўскага не ваююць, бо яны загінулі на фронце. Жывем мы ў цяперашні час добра. Мы тут вучымся ў школе. У нас ёсць нары i пасцелі. Адно толькі пагана, што далёка дровы насіць з лесу i ваду з рэчкі, бо няма на чым вазіць. А мы яшчэ не акрэплі пасля лагера. А так усё добра. Не думай, дарагі таварыш генерал, што мы скардзімся на цяжкасці. Мы ix перажываем, бо на фронце нашы байцы перажываюць яшчэ большыя...» Чарняхоўскі прыпыніўся, задуменна ўзняў вочы: па яго твары як бы прабег цень.
«Мы падрыхтавалі для Чырвонай Арміі пяць пасылак i паслалі ix. Мы хочам запытаць Вас, ці не трэба Вам яшчэ чаго? Напішыце, якія Вам патрэбны падарункі? Мы ўсё зробім!!!»
Далей ішоў адрас, прыпіска: «Выбачайце, што пішам не сакрэтны Ваш адрас, бо мы яго не ведаем»,— а далей быў намаляваны нямецкі самалёт, што падае i дыміцца...
Камандуючы, паглядаючы на гэты самалёт, узяў аловак i непаспешліва, паглыблены ў свае думкі, падкрэсліў словы: «далёка дровы насіць з лесу i ваду з рэчкі, бо няма на чым вазіць... не акрэплі пасля лагера». Ён так націснуў аловак, што графіт зламаўся.
Начало наплываць, набліжацца далёкае-далёкае: успаміны, як сам калісьці бадзяўся па дарогах. Адганяючы згадкі, узяўшы ручку, ён хуткім энергічным подыркам стаў пісаць:
«Дарагія рабяты! Пісьмо Ваша перадалі мне. Дзякую за яго. Вы пытаецеся, які патрэбен фронту падарунак. Адказваю — вучыцца добра, настойліва. Гэта галоўны падарунак. Перадайце прывітанне ўсім Вашыім выхавацелям i таварышам ад салдат i афіцэраў фронта!»
Чарняхоўскі размашыста, але разборліва распісаўся. Узяўшы трубку тэлефона, выклікаў начальніка тылу i папрасіў падрыхтаваць падарункі для дзіцячага дома.
Увайшоў член Ваеннага Савета, i Чарняхоўскі папрасіў яго сесці.
— Зараз будзе тут госць — Малінін, партызанскі генерал. Ён павінен прыехаць з хвіліны на хвіліну... А пакуль, Васіль Макаравіч, вось — пачытайце.
Чарняхоўскі падаў ліст i стаў назіраць за тварам генерала, пакуль той чытаў.
— Цяжкавата дзецям! — складваючы лісток, паспачуваў Емяльянаў. — Вы, здагадваюся, рашылі падтрымаць ix...
— Так. Вось...— камандуючы даў лісток, на якім было напісана, што трэба адправіць дзетдому.
— Гэта правільна... — Добры, чулы Емяльянаў задаволена пацёр рукой шчаку. — Трэба берагчы ix...
Неўзабаве нячутна ўвайшоў Камароў i хутка, хвацка далажыў, што генерал-маёр прыбыў, — паручэнец ледзь не сыпнуў прывычна «па вашаму загаду», але спрытна паправіўся «па просьбе!»
— Прасі...
У пакой ступіў рослы, апрануты ў новую палявую форму генерал. Ён светлымі ўважлівымі вачыма з-пад цёмных брывей глянуў на камандуючага i проста, глухаватым голасам адрэкамендаваўся: — Малінін.
Вышаўшы з-за стала, Чарняхоўскі ветліва паціснуў руку i, пазнаёміўшы з генералам Емяльянавым, папрасіў госця сесці.
— Я, прызнацца, уяўляў вас больш грозным з выгляду, — пажартаваў камандуючы. — Думаў, што ў вас барада да пояса...
— Я таксама ўяўляў вас інакшым — старэйшым!..— падтрымаў жарт Малінін.
Чарняхоўскі запытаў, што новага чуваць у Маскве.
— Што новага ў Маскве? Агульныя навіны вы ведаеце лепш за мяне, усё-ткі звычайна бліжэй да сталіцы, чым мы — лясныя людзі...
— Бліжэй, то бліжэй, ды вы ж толькі што з Масквы, — масквіч можна сказаць...
— Які я масквіч?! Я i тыдня не быў там. Ды i то — ходзячы па сталіцы, думаў пра свае лясы... Працы там многа засталося нязробленай...
— Лясы i лясныя людзі нас, таварыш Малінін, цяпер таксама вельмі цікавяць... Як ніколі. Таму мы i папрасілі, каб нам дапамаглі спаткацца. Як там у лясах вашых?
Чарняхоўскі зірнуў на генерал-маёра ўважлівымі, без усмешкі, вачыма:
— Блакады яшчэ ідуць?
— Дзе-ні-дзе ідуць...
— Значыцца, фашысты не зусім прыціхлі?
— Крыху прыціхлі. Непакояцца за фронт — усе ix карныя дывізіі з нашага раёна падаліся ў бок фронта...
— Што там цяпер у сёлах?
— Сумна ў сёлах. Вярнуліся на старыя мясціны — пазнаць нельга. Праязджаў я нядаўна па такой вёсцы — Паплавы. Была калісьці зялёная, уся ў садах, з багатымі калгаснымі пабудовамі, — я яе добра ведаю, працаваў там гадоў дзесяць назад дырэктарам МТС... А цяпер — толькі попел i жахлівае запусценне... За адзін дзень гітлераўскія карнікі забілі дзвесце трыццаць чалавек. Некалькі чалавек спалілі зажыва ў школе. Адну жанчыну кінулі разам з маленькім дзіцём... Вось што ў нас... Тысячы людзей па-зверску забіты i спалены... Папялішчы i — трупы...
Чарняхоўскі апусціў галаву. Твару яго амаль не было відаць, — святло лямпы выхоплівала рэзкія, дугамі, бровы ды неспакойнае, без адной ніткі сівізны, плеціва валасоў.
— Цяпер заняліся сяўбою... — мімаволі прыцішыў голас Малінін. — Сеяць вельмі цяжка, бо ўсё папалена, мала-мала засталося коней, плугоў. У Паплавах, напрыклад, няма ніводнага каня. Прышлося мабілізаваць коней у брыгадзе — Ермакоў там у нас камандуе. — Ён падрабязна i дакладна расказаў пра абстаноўку.
— Часта пытаюць,— кінуў на Малініна цікаўны, мяккі позірк Емяльянаў, — калі пачнецца наступленне?
— Ну, такое пытанне, мусіць, у кожнага, калі не на языку, то ў галаве... Часта, таварыш генерал-маёр...
Па тым, як глянуў на члена Ваеннага Савета Малінін, Чарняхоўскі здагадаўся, што той сам чакае адказу: калі.
— Рыхтуемся, таварыш Малінін. Ніводнага лішняга дня стаяць не будзем... Але ў нас будзе вялікая просьба, — каб падтрымалі, па-суседску, калі прыдзе час!..
— За гэтым астаноўкі не будзе! Падтрымаем, колькі змогі. Думаю, што хутка пачуеце наш галасок.
Чарняхоўскі i член Ваеннага Савета ведалі, на што намякае Малінін: ім паведамлялі ўжо, што рыхтуецца «канцэрт». Камандуючы, радуючыся гэтаму, разам з тым сказаў Малініну, што было б вельмі добра, каб партызанскія сілы ў часе наступальных баёў арміі ўзмацнілі свае ўдары з тылу. Ён даў некалькі парад, як i чым можна лепш дапамагчы франтавікам, як наладзіць узаемадзеянне з армейскімі часцямі...
Закончыўшы дзелавую размову, Чарняхоўскі запытаўся ў Малініна, колькі той думае пабыць на фронце.
— Думаю сёння ж адправіцца дамоў.
Ён падзякаваў Емяльянаву, які запрапанаваў павячэраць разам, падзякаваў i — адмовіўся, спаслаўшыся на тое, што ночы цяпер невялікія i, чаго добрага, можна запазніцца.
Пашкадаваўшы, што Малінін так хутка адлятае, Емяльянаў падаў руку генералу i папрасіў:
