— Перадайце прывітанне сваім лясным салдатам. Скажыце, што мы вельмі спадзяемся на такіх памочнікаў...

Чарняхоўскі націснуў кнопку званка i загадаў паручэнцу, які ўвайшоў:

— Камароў, паедзьце з генералам i прасачыце, каб яго добра ўладзілі.

Ен вышаў з Малініным на двор, правёў да машыны. Вярнуўшыся ў пакой, Чарняхоўскі i Емяльянаў пачалі абмяркоўваць розныя аператыўныя справы.

— Ну, Малінін ужо, напэўна, падняўся ў паветра, — прамовіў член Ваеннага Савета. — Вы ведаеце, Іван Данілавіч, я сёння адчуў сябе вінаватым. Без віны вінаватым...

— Так, трэба фарсіраваць падрыхтоўку да наступлення...

Калі Емяльянаў вышаў, Чарняхоўскі выклікаў ад'ютанта i перадаў пісьмо ў дзетдом.

Выняўшы з кішэні запісную кніжку, ён стаў падлічваць, колькі яшчэ патрэбна падвезці снарадаў.

...Позна ўночы, скончыўшы працу, камандуючы вышаў з дома. Неба высілася спакойнае i зорнае. Адсюль да пярэдняга краю было каля сарака кіламетраў, i сюды дакатваўся глухаваты грукат выбухаў.

Угары, нізка над лесам, прайшло ў бок фронта некалькі самалётаў, — ён на зорнай чарнаце адрозніў ix сілуэты: бамбардзіроўшчыкі. Чарняхоўскі ўспомніў размову з Малініным, падумаў, колькі людзей там, на Беларусі, чакаюць яго салдат.

Але хіба наступлення чакаюць толькі па той бок фронта? Яго чакаюць i на пярэднім краі байцы, i людзі на Урале i Далёкім Усходзе. Уся краіна чакае, увесь свет.

4...

Тураўца i Ермакова тэрмінова выклікалі на нараду ў штаб злучэння.

Калі яны прыехалі, у штабе былі ўжо ўсе камандзіры i камісары брыгад. Начальнік штаба папрасіў зайсці ў пакой камандзіра злучэння.

Малінін, у новай генеральскай форме, па-таварыску прывітаўся з кожным за руку, прабег позіркам па прысутных, нібы правяраючы, ці ўсе прышлі.

Туравец заўважыў, што ў пакоі толькі камандзіры i камісары брыгад, i падумаў, што будзе нешта сакрэтнае i важнае.

Ён не памыліўся. Малінін пачаў сваё выступленне словамі пра важнасць справы, для якой ix паклікалі.

— Мы маем задачу: у ноч на 20 чэрвеня зрабіць вялікі «канцэрт». Аперацыя праводзіцца па спецыяльнаму загаду Штаба партызанскага руху,— падкрэсліў ён.

Малінін быў вопытны партыйны работнік, якому толькі ў час вайны давялося ўзяцца за ваенную справу. Як i многія іншыя партызанскія кіраўнікі, ён прайшоў усе курсы «лясной акадэміі»: спачатку кіраваў невялічкім атрадам, які сам сабраў i які пасля вырас у брыгаду, нарэшце, узначаліў цэлае злучэнне з некалькіх тысяч байцоў. За гэты час ён стаў ваенным спецыялістам.

Адначасна Малінін быў i партыйным кіраўніком падполля, сакратаром абкома. Хоць яму даводзілася доўгі час быць камандзірам, ён дагэтуль захаваў многія ранейшыя цывільныя звычкі ў адносінах да падначаленых, з якімі генерал вітаўся проста за руку, ці то быў камандзір брыгады, ці радавы аўтаматчык. Не хапала, магчыма, у генерала i таго, што называюць вайсковай выпраўкай. Генеральскі новы кіцель выглядаў на ім неяк сціпла, як раней сіняя шарсцяная гімнасцёрка.

Слухаючы Малініна, Туравец мімаволі пераглянуўся з Ермаковым: вось для чаго прывезлі такую безліч толу i дэтанатараў!

План аперацыі захапіў камісара сваёй шырынёй i смеласцю. На гэты раз «канцэрт» рыхтаваўся нават больш магутны, чым ранейшыя.

Туравец разумеў, што бой на «жалезцы», напэўна, будзе толькі ўступам, што сапраўдны «канцэрт», куды больш велічны, пачнецца пазней. Ён адчуваў, што надыходзяць вялікія, даўно чаканыя падзеі. Можа, гэта i ёсць пачатак свята.

Пасля нарады Малінін папрасіў Тураўца застацца. Туравец быў з ім добра знаёмы яшчэ з даваеннага часу, калі цяперашні генерал працаваў сакратаром гаркома. У ix былі добрыя прыяцельскія адносіны.

Малінін узяў Тураўца за руку, прапанаваў:

— Пройдземся.

Яны вышлі з зямлянкі, па сцежцы падаліся на адхонны ўзгорак. Унізе быў даволі глыбокі яр, у якім густа буялі вялікія i дробныя дрэвы. Завостраныя вяршыні большых дрэваў, якія раслі ў яры, — бяроз, асін, алешын, — былі ўпоравень з узгоркам.

— Хораша, а? Тут на прыволлі, у цішыні вельмі добра... падумаць. Я сюды часта зазіраю... Начштаба мой нават пажартаваў неяк, ці не спатканне з дзяўчынаю я тут назначаю...

Ён нечакана абарваў гаворку, захоплены новай думкаю.

— Чуў я, жаніцца збіраешся? — Малінін светлашэрымі вачыма дапытліва, з хітрынкай паглядзеў на Тураўца. — Паклічаш?

Туравец ад нечаканасці збянтэжыўся.

— Адкуль ты гэта, Іван Іванавіч, узяў?..

— Няпраўда, можа?

— Пакуль, можна сказаць, няпраўда. А далей... а за далейшае — каюся, грэшны — баюся ручацца! Чыстая праўда, Іван Іванавіч, табе аднаму прызнаюся.

Туравец падумаў, хто б гэта мог нагаварыць на яго. Яны так рэдка бачыліся з Марыяй, амаль ніколі не былі ўдваіх. Туравец нікому не казаў пра сваё пачуццё да Марыі, імкнуўся быць у дачыненні да яе стрыманым, такой жа стрыманай, нават нібы абыякавай да яго, здавалася i Марыя Андрэеўна. Хто б мог ведаць, што там у яго, у яе на душы? Але ж нехта падглядзеў!

— Цябе ў Мінск сакратаром райкома назначаем. Хутка на новую работу пойдзеш,— прамовіў неспадзявана Малінін, спакойна i проста, нібы гаварыў: пойдзеш у другую брыгаду.

— Ну, што ты, Іван Іванавіч?!— здзівіўся Туравец. — Жартуеш?..

— Зусім сур'ёзна!— ён ледзь-прыкметна ўсміхнуўся аднымі вачыма, i ўсмешка нібы гаварыла: аб іншым не пытайся, здагадвайся сам.

— У цябе ў раёне хлебазавод, станказавод, тэатр, дванаццаць школ... дзевяць з ix спалены... Падумай, як ты ix аднаўляць будзеш. Скажы, што ты будзеш рабіць, калі заўтра вызваляць Мінск i ты вернешся ў райком? — нечакана паставіў Малінін пытанне рубам.

— Я ўжо думаў пра гэта, —прызнаўся Туравец. — Толькі, можа, абстрактна...

— Наш зварот — не абстракцыя. Яшчэ да таго, як прыдзеш у Мінск, Нічыпар, — ты павінен ведаць, з чаго пачынаць. Абдумай загадзя. Падбяры людзей, якія будуць выконваць твае планы. Між іншым, у Маскве ўжо меркавалі, як будзем араць i сеяць увосень палі, на якіх мы пакуль ваюем, чым дапамагчы Мінску, усёй рэспубліцы. ЦК падрыхтаваў тысячы работнікаў, якія чакаюць толькі сваёй пары, каб з першага ж дня, з першай гадзіны пачаць ладзіць мірнае жыццё.

Туравец з захапленнем слухаў гэтыя словы, якія лепш за ўсё гаварылі пра веру ў заўтрашні дзень.

— Дарэчы... Памазгуй, Нічыпар, як вы дапаможаце Чырвонай Арміі людзьмі. Вайна не канчаецца тут. Падрыхтуй людзей, каб перадаць ix арміі. Трэба даць арміі такіх салдат, каб яны чэсць нашу неслі высока, каб чырванець не прышлося.

— За маіх, Іван Іванавіч, не прыдзецца! Эх, значыць, хутка зноў заводскія сходы... стаханаўцы на бюро расказваюць пра свой вопыт. Станкі грукочуць у цэху... Або — сядзяць барадачы i падлеткі ў сапраўднай лекцыйнай зале i слухаюць якога-небудзь рабочага-летуценніка, які зазірае ў камунізм!

— Нялёгка будзе спачатку, Нічыпар.

— Горка... Балюча. Цяжка. Але я не думаю пра гэта. Галоўнае — вярнуцца!

Яны сталі ўспамінаць гарком, бяссонныя ночы, клопаты таго часу, сустрэчы, падзеі, таварышаў. Усё, што нядаўна здавалася яшчэ недзе наводдаль, цяпер наблізілася, стала хвалююча рэальным, нібы ўжо здзейснілася. Доўгія гады вайны непрыкметна адступілі, прыцьмелі, быццам успамін.

Яны развіталіся па-прыяцельску, не ведаючы, што наступны раз убачацца ўжо ў Мінску.

5...

Ехаць у брыгаду бліжэйшай дарогай было небяспечна, бо немцы, у якіх побач было некалькі моцных гарнізонаў, часта наладжвалі на ёй засады, i камбрыгу i камісару прышлося зрабіць вялікі круг цераз суседнюю партызанскую зону.

Пад'язджалі яны дамоў толькі ўранку.

Усё званчэй, залівісцей звінелі птушыныя галасы. Раса паступова высыхала, i лес напаўняла густая, паркая духмень, у якой мяшаліся пахі травы, сосен, суніц. Шэрсць на сівым Тураўцовым кані замакрэла, закучаравілася ад поту.

— Якое табе дрэва асабліва падабаецца? — перапыніў надакучлівае маўчанне камісар, акідваючы вачыма нізкарослы саснячок, што абступаў дарогу.