— Малады? Так, малады... Ну, ды маладосць — не вялікая бяда, — заблішчалі вочы Тураўца. —Толькi хто табе сказаў, што ты зялёны? Ты колькі ўжо ў партызанах?
— Трэці год.
— Трэці год! А кажаш, зялёны. У нас тыя, што па трэцяму году служаць, я чуў, лічацца «старымі». Так, твайму пакаленню якраз i давялося падарослець i памужнець раней пары. — Ён, памаўчаўшы, дадаў:
— У мяне сын, Юрый, служыць у арміі. Ён твой равеснік...
Пасля перапынку, ледзь толькі прыціх шум, камісару далі слова для даклада пра задачы атрада.
— Перш за ўсё, — пачаў ён, стоячы каля століка, шчуплы, дробны, але жылісты, — перш за ўсё — i гэта мы павінны лічыць за самы асноўны свой абавязак — трэба зноў адваяваць усю зону i ўстанавіць савецкую ўладу.
— Правільна! Гнаць нечысць! — горача выдыхнуў нехта недалёка ад Васіля. — Вымятаць к чорту.
Камісар сказаў, што некалькі вёсак ужо вызвалена, ён назваў i тую, у якой учора быў Вася. Праўда, галоўнае, гаварыў камісар, яшчэ наперадзе, — пакуль разбіты невялікія гарнізоны. Але i ў большых гітлераўцы не ўседзяць. «Не ўседзяць!» — падтрымаў у думках Вася. Ад радаснага ўзрушэння ён быў больш, як звычайна, неспакойны i здаваўся сабе дужэйшым.
Яму хацелася, каб граміць гэтыя вялікія гарнізоны абавязкова накіравалі i яго ca сваім узводам. Ён бы там паказаў, як трэба біць гітлераўскую поскудзь!
— Другая задача — сяўба, — гаварыў далей Туравец.— Людзі загіазніліся з ёю, — запазніліся, як вы ведаеце, не па ix віне. Нам трэба дапамагчы ім. Не марудзячы ні дня, мы павінны пачаць сеяць... Я хачу сказаць, што задача гэтая вельмі важная, адказная, жыццёвая, гаворачы па-партызанску — наша другая баявая праца... Сёння мы больш, чым калі-небудзь, павінны глядзець на заўтра. Усе вы ведаеце, што хутка, вельмі хутка мы выйдзем насустрач нашай Арміі. Захопнікі будуць выгнаны, i ўсё, што мы пасеем, узрасце для нас. Мы будзем сеяць пры акупантах, а прыбіраць на вольнай зямлі.
Апошнія словы камісара патанулі ў воплесках партызан. Прыбіраць на адваяваным полі, на вольнай зямлі! Хіба маглі быць спакойнымі людзі пры адной думцы пра той час!
Яны столькі марылі пра гэты ясны дзень, марылі, як аб цудоўнай казцы, столькі чакалі, — i вось ён так блізка, так рэальна паўстае перад імі, са сваімі турботамі! i клопатамі.
— Але, — сказаў Туравец, — сеяць у гэтую вясну будзе цяжэй, чым калі-небудзь. I не толькі таму, што сяўбу мы пачынаем позна i ўсё трэба зрабіць, як мага хутчэй. Не, яшчэ i таму — i гэта, мусіць, галоўнае, — што мала коней, не хапае плугоў, усяго самага неабходнага. Мала людзей у вёсках. У некаторых сёлах, спаленых пры блакадзе, няма ніводнага плуга, ніводнай бараны на цэлую паўсотню двароў. Калі раней калгаснікам наша дапамога патрэбна была, — ці яны сеялі, ці прыбіралі, — то цяпер без нас пасеяць яны проста-такі не змогуць. Калі мы не падтрымаем, многія сем'і будуць галадаць... Нам трэба выратаваць ix!
Пасля камісара выступалі партызаны, дапаўнялі яго, выказвалі свае практычныя прапановы. Вася да ўсяго ўважліва, цікаўна i прагна прыслухоўваўся. Ён адчуваў, што з гэтага сходу поле яго дзейнасці i абавязкаў незвычайна пашырылася. Цяпер ён адказваў не толькі за свой узвод, а за ўвесь атрад, за ўсю брыгаду. Яму вось i пра веснавую сяўбу трэба дбаць.
Пра многае-многае трэба яму клапаціцца! Усе словы камісара Вася адносіў да сябе: ён цяпер лічыўся поруч з Тураўцом, з Драздом, наперадзе.
«Я — камуніст», — падумаў ён з нейкай асаблівай яснасцю.
Гэтае гордае слова даўно, з маленства, блізкае i роднае, было яшчэ трохі нязвычнае ў дачыненні да яго самога.
2...
Адразу пасля партыйнага сходу ў брыгадзе, якая, як i раней, вяла баі, пачалі рыхтавацца да сяўбы.
Усёй гэтай працай кіраваў Туравец: ён быў не толькi камісарам брыгады, але i сакратаром падпольнага райкома партыі.
Увесь першы дзень сакратар райкома рабіў, як сам казаў, рэкагнасцыроўку. З дзесяткам партызан, вылучаных яму для дапамогі, ён улічыў, колькі i дзе пасеяна ўжо, у каго ёсць у вёсках коні, а таксама плугі, бароны i іншы неабходны інвентар.
На самы пільны ўлік, як самае дарагое, Туравец узяў насенне, што ўцалела ў сховішчах.
Асабліва турбаваўся ён пра спаленыя вёскі, у якіх калгаснікі без дапамогі не маглі сеяць. Сюды трэба было даць не толькі коней, але i прылады для сяўбы, чаго ў брыгадзе не было. На партыйным схйдзе вырашылі прылады прывезці з іншых вёсак.
Акрамя таго, Туравец з Ермаковым у першы дзень склаў план палявых работ. Яны арганізавалі больш дзесятка груп з партызан, якія на нейкі час павінны былі стаць аратымі i сейбітамі. Кожнай групе вызначылі сваю вёску i канкрэтнае заданне.
Большасць партызанскіх коней на час сяўбы былі перададзены для работы на полі.
Спецыяльным загадам Ермакоў забараніў партызанам браць коней у калгаснікаў на якія-небудзь патрэбы, выключаючы толькі адно, калі неабходна было падвезці ў шпіталь параненага.
Вa ўсе вызваленыя вёскі разышліся агітатары, каб расказаць аб апошніх рашэннях райкома i партыйнага сходу, аб значэнні сяўбы ў гэтым годзе.
З раніцы наступнага дня ўслед за агітатарамі выправіліся партызанскія групы...
На пустой, спаленай вуліцы Паплавоў ціснуўся, гаманіў натоўп. У сярэдзіне яго, акружаныя з усіх бакоў, дымілі цыгаркамі некалькі партызан, стары, старшыня сельсавета i Шашура, які з важным выглядам трымаў у руцэ спіс, выклікаў прозвішчы. Ён размяркоўваў сваіх партызан па брыгадах...
Шашура прышоў к людзям ва ўсім баявым харастве. На плячы, ствалом уніз, вісеў, цьмяна адліваючы сіняватай сталлю, ППШ, пры боку хітаўся трафейны «парабелум». Малаваты, старэнькі Шашураў пінжачок быў аздоблен камандзірскім поясам з наплечнымі рамянямі, якія на спіне сыходзіліся накрыж; такія рамяні насілі кавалерысты. Над нагруднай кішэняю паблісквалі ўжо даволі нацёрты ордэн Чырвонага Сцяга i партызанскі медаль.
Скончыўшы размяркоўваць, Шашура заявіў:
— Вось усё пакуль. Больш вылучыць не маглі... Самі ведаеце, якое ў нас, каліна-маліна, становішча — прыходзіцца трымаць у руцэ аўтамат... Адным. словам, вы разумееце...
— Разумеем... i то яшчэ дзякуй, што гэтае далі, адказала Шабуніха.
— Ну, можна разысціся. Ды за працу, каліна-маліна...
Шашура стаў па-аднаму выпраўляць партызан. Ён цяпер быў падобны на брыгадзіра, які дае людзям нарады, дзе працаваць. Такое параўнанне дзень назад пакрыўдзіла б Шашуру, баявога падрыўніка, але цяпер, адчуваючы важнасць сваёй пачэснай, хоць i цывільнай місіі, акружаны жанчынамі, якія з пашанай пазіралі на яго, ён нават ганарыўся, што яму даверылі гэта.
Павозкі з плугамі, што паблісквалі белымі нарогамі, пачалі раз'язджацца. За імі сталі разыходзіцца i жанчыны, адны падаліся за павозкамі, a другія да сваіх селішчаў. Між ix пайшла i маўклівая Шабуніха.
Шашура, як i належыць начальству, выпраўляўся апошнім, калі ўсе партызаны ўжо раз'ехаліся. Тоячы гарэзныя іскрачкі ў вачах, ён сказаў невысокай, яшчэ маладой, але з плецівам маршчынак каля вачэй, жанчыне, якая чакала яго: — Камандуй, цётка Аксіння, куды кіраваць...
Апрача яе імя, ён пакуль ведаў толькі, што яе прозвішча Палянічка.
Узяўшы лейцы, Шашура легка падсцёбнуў каня, і павозка кранулася. Хутка яна ўехала на пустое выпаленае селішча. Яно было падобна амаль на ўсе іншыя селішчы ў гэтай вёсцы, але ўражлівы падрыўнік не стрымаўся:
— Эх, каліна-маліна, як вымелі тут захрыбетнікі.
Чалавек практычнага характару, ён адразу ж адзначыў, што Аксінні ўсё ж пашанцавала больш, як некаторым суседзям: у яе ўцалеў невялічкі хлеў, які стаяў наводдаль.
У садку, побач з хлявом, пад абгарэлай маладой яблыняй заплакала раптам дзіця, i Аксіння подбегам кінулася да яблынькі. Ухапіўшы дзіця на рукі i пакалыхваючы, Аксіння стала супакойваць яго.
— А-а-а! Ну, чаго ты раскрычаўся! Ну, сціхні, сціхні, дурненькі, — пяшчотна гаварыла яна малому. Усміхаючыся, яна паскардзілася Шашуру: — Такое неспакойнае, на хвіліну нельга адысці.
