— Ты не крыўдуй, мама. Я не на ўвесь час іду ад цябе, я пакуль толькі вайна будзе. А як прагонім фашыстаў, я адразу вярнуся дахаты. Акрамя таго, я ж буду заходзіць, памагаць! Мам, — сказаў ён узрушаны: — Я хачу быць такім, як тата.
Пачуўшы апошнія словы, маці здзівілася. Прыгледзелася ўважліва да яго, нібы даўно не бачыла або нібы перад ёй быў незнаемы. Аўдоцця ўсё яшчэ лічыла яго маленькім. Яна i не заўважыла, як ён вырас. I вось цяпер Шабуніха ўбачыла перад сабою сталага, разважлівага чалавека, малога мужчыну.
У гэтую хвіліну ёй успомнілася, за туманам даўнасці, маладосць Змітра. Той такі ж быў. «Такі ж непакорны віхорчык i рашучы, халаднаваты погляд, такая ж настойлівасць i сардэчнасць», — падумала з любоўю i зноў, прыціснуўшы сына да грудзей, паўтарыла:
— Ідзі!
5...
Ён, не развітваючыся з малымі, паважна, паводзячы злёгку, як бацька, плячыма, вышаў з двара i хутка закрочыў па вуліцы. Аўдоцця сачыла за ім, чакала, што, можа, гляне назад, усміхнецца яшчэ раз, махне рукою. Але ён не азірнуўся.
У брыгадзе Андрэй адразу знайшоў камісара i аб'явіў, што цяпер усё зрабіў, як трэба — маці адпусціла. Сказаўшы, што цяпер — іншая рэч, нават сумна пахваліўшы за дысцыплінаванасць, Туравец накіраваў хлопца «ў партызаны», у гаспадарчы ўзвод. Андрэй прыкметна ўзрадаваўся, але радасць сваю выказаў скупа, стрымана.
«Хлапчына, відаць, з характарам»,— падумаў Туравец з бацькоўскай пяшчотаю, пазіраючы ўслед Андрэю. Няхай пакуль у гаспадарнікаў абжывецца, прывыкне, а там паглядзім, можа, перавядзем у разведку ці куды. Трэба будзе назіраць за сіратою, дапамагаць, пакуль абвыкне i пасталее, каб хоць не крыўдзілі яго ва ўзводзе.
За гэтым Туравец стаў займацца сваімі справамі i на час забыўся пра маладога партызана, лічачы, што з ім уладзіў.
Але на гэтым не скончылася. Хутка Шабуня-меншы стаяў перад камісарам зноў, насуплены i незадаволены.
— Што такое, таварыш Шабуня? Чым засмуціўся? Можа, сустрэлі няветліва?
— Я хачу ў сапраўдныя партызаны.
— У сапраўдныя? Ну, там жа i ёсць сапраўдныя, толькі што яны займаюцца гаспадаркай. У партызанах, Андрэй мой дарагі, гэта важная справа. Дарэмна ты падумаў, што яны несапраўдныя. Ты вельмі памыліўся.
У Шабуні-меншага на гэта быў іншы погляд.
— Сапраўдныя! Якія яны сапраўдныя!.. Ведаю я ix: не ваююць, а сядзяць у лесе. Бульбу чысцяць ды булён вараць. Так «ваююць» i жанкі ў сяле. Я хачу ў такі ўзвод, дзе ваююць.
Каб пераканаць камісара, ён сказаў, што ўмее ўжо разбіраць аўтамат, ведае, як з ім абыходзіцца, вывучыў добра розныя сістэмы гранат — i нашыя, i трафейныя, — можа зараз, хоць з закрытымі вачыма, разабраць i сабраць пісталет.
— Дзе ты навучыўся гэтаму?
— Бацька паказваў. Калі ён прыедзе дадому, я i пытаюся ў яго —адно, другое. А ён разбярэ аўтамат ці пісталет i расказвае, што да чаго. А пасля яшчэ праверыць, ці зразумеў я. «Вучыся, кажа, сынку, — у наш век такое можа спатрэбіцца!»
Пачуўшы гэта, камісар згадзіўся:
— Ну што ж, можа, Шабуня-меншы, i недарэмна бацька цябе вучыў. Пойдзеш у баявы ўзвод у самы сапраўдны. Да Вaсі Крайко, у атрад Кутузова. Няхай будзе па-твойму.
Раздзел III
1...
Сонца ўжо хілілася да захаду, калі Васіль прышоў на сход.
Партызаны толькі што пачалі збірацца. Па меры таго, як яны паступова запаўнялі паляну, у сэрцы Васіля ўздымалася хваляванне.
Ён адчуваў сябе ў цэнтры ўвагі. Хоць Васіль быў у акружэнні таварышаў, яму здавалася, нібы ён сядзіць асобна i ўсе пазіраюць на яго.
Палянка гула мноствам людскіх галасоў. Вясновыя светла-зялёныя шаты бяроз, што стаялі там i тут вакол палянкі, весела вылучаліся на цёмнай суровай зеляніне цеснага строю ялін.
Пад адным з трох маладых раскідзістых дубкоў, яшчэ голых, без лісця, што выступілі амаль на сярэдзіну палянкі, стаяў абы-як збіты стол на козлах.
— Таварышы, — устаўшы за сталом, пачаў Дрозд, якога выбралі ў прэзідыум, — няма на сходзе нашых камуністаў — Шабуні, Крыўда, Сухаверхава...
Ён гаварыў незнаёмым, здушаным голасам, называў прозвішча за прозвішчам. Багата-багата каго не было на сходзе i ніколі не будзе. Называючы ix, Дрозд ніжэй i ніжэй апускаў галаву, як бы на яго лажыўся ўсё большы цяжар. Голас яго глушэў, але ў радах, дзе сядзелі партызаны, стала так ціха, што кожнае слова выразна даходзіла да ўсіх, да самых далёкіх. Яшчэ да таго, як Дрозд скончыў называць імёны, да таго, як ён сказаў: «прашу ўшанаваць памяць», людзі пачалі ўздымацца. Некалькі хвілін стаялі моўчкі, зняўшы шапкі, хмура пазіраючы перад сабой. Вецер варушыў валасы i шапацеў журботна ў лісці.
Мімаволі слухаючы гэты шэпт бяроз, Васіль, як яшчэ ніколі дасюль, адчуў, што напамінак аб тых, якія загінулі ў блакадзе, мае блізкую сувязь з яго заяваю.
Хвіліну пасля таго, як усе селі, на палянцы яшчэ панавала цішыня.
Як толькі пачаўся прыём, разабралі заяву камбрыга, які паступаў у члены партыі. Ледзь ён, стройны, маладжавы, у святочнай гімнасцёрцы, з партупеяй, са шпорамі, маленькімі, фарсістымі, якія ён па даўняй артылерыйскай звычцы насіў ва ўрачыстыя дні, вышаў да стала, каб расказаць сваю біяграфію, па радах прайшлося:
— Не трэба! Ведаем! Чаго тут гаварыць?
Але ўслед нечы моцны голас прабурчаў:
— Ведаем! Хто ведае, а хто i не!..
— Няхай раскажа!
— Ды падрабязна каб! А не — як анкету!.. Цікава!
Ермакоў правёў рукой па партупеі.
— Я лічу ваенную справу асновай свайго жыцця... Я яшчэ з ранніх год марыў стаць ваенным. Ну, у маленстве ўсе, вядома, гуляюць «у вайну». Я таксама любіў «ваяваць»...
— Ужо тады «камандаваў»?
— Быў такі грэх!.. — Ермакоў паблажліва ўсміхнуўся. — У школе я хадзіў у ваеннай, дзядзькавай гімнасцёрцы. У асаавіяхіме доўгі час быў, школьнай арганізацыяй кіраваў. У розных спаборніцтвах удэельнічаў, прызы меў... Запаветнай маёй марай тады было — стаць лётчыкам. Я прачытаў гapy кніг па авіяцыі. Даўні грэх, можна прызнацца, — фарсіў нават рознымі авіяцыйнымі слоўцамі, як «атэрысаж», «ланжэрон»... Усе таварышы былі перакананы, што з мяне выйдзе лётчык... Пасля дзевятага класа я, вядома, падаў заяву ў авіяшколу, урачыста развітаўся з усімі, перакананы, што мяне абавязкова прымуць!
— На экзаменах зрэзаўся?
— Падвяло сэрца!.. Што ж заставалася рабіць? Такія, як я, няўдачнікі, параілі пайсці ў артылерыйскае вучылішча. Яно было ў тым жа горадзе. Я спачатку i слухаць не хацеў. У тыя дні я проста ненавідзеў гарматы... Але іншага выбару не было. Вярнуцца назад я не мог, не дазваляла самалюбства. Прышлося падацца ў артвучылішча, вядома, затаіўшы надзею, — на наступны год выбраць што-небудзь больш да душы, бліжэй да авіяцыі... Неспадзявана для сябе я палюбіў артылерыю. Палюбіў не так, як іншыя любяць цешчу, а — па-сапраўднаму, усёй душой. Я рашыў, што «бога вайны» не прамяняю ні на што!..
Ён, відаць, падумаў, што разгарнуўся няўмеру, i стаў гаварыць стрымана, суха:
— Да пачатку вайны, як у анкеце напісана, я служыў у Кобрыне камандзірам батарэі. Калі адступалі, за Бабруйскам быў кантужаны выбухам бомбы... Кантужаны я трапіў у палон. — Ермакоў сказаў гэта, адчувалася, вінавата i, нібы апраўдваючыся, паспяшаўся дадаць: — Адтуль я, вядома, праз месяц уцёк з некалькімі таварышамі ў лес, дзе стварыў невялікую партызанскую групу. Тут я дванаццатага верасня спаткаўся з атрадам Тураўца i далучыўся да яго...
Ермакоў змоўк, развёў рукі з выглядам, які значыў: пра ўсё іншае вы ведаеце.
З месца ўзняўся партызан i папрасіў Ермакова расказаць больш дакладна, як ён трапіў у палон i як ён вызваліўся.
— Так, гэта трэба растлумачыць, — прамовіў Ермакоў.
Па-ваеннаму коратка, сцісла, нібы паведамляючы план аперацыі, ён сказаў:
— Пасля кантузіі я страціў прытомнасць. Што было далей, не ведаю, бо ачнуўся я ўжо ў палоне... Каля мяне былі немцы... Мяне адвезлі ў лагер пад Бабруйск за калючы дрот, дзе я i жыў некаторы час... Уцякаў я два разы. Там, у лагеры, спрабаваў уцячы. У першы раз. Але ўцёк быў няўдалы — мяне злавілі i збілі. Проста сказаць, ледзь не да смерці. Па-зверску. Уцёк я ў другі раз, калі нас, палонных, перавозілі па чыгунцы. Як поезд ішоў, выламаў падлогу ў вагоне i выкінуўся на шпалы. На хаду поезда. Баяўся, што разаб'юся ці пад калёсы траплю. Але — абышлося...
