— Тут, мама, тут, — падказаў Андрэй. — Вунь стаяць нашы дзічкі. Толькі яны абгарэлі...

Так, гэта яе селішча... Увайшла ў двор, скінула клунак, што намуляў плечы. Малы Валодзька, адчуўшы пад сабой зямлю, пабег, хутка перабіраючы пухлымі ножкамі. Яго зацікавіў вялікі чорны, задымлены ліст бляхі, што ляжаў сярод двара. Валодзька пацягнуў за край бляхі. Чорны ліст загрымеў: бу-бу-бу. Гэта спадабалася хлопчыку, i ён шчасліва, заплюшчыўшы вочы ад задавальнення, засмяяўся. Праз хвіліну ён зноў пацягнуў ліст, i ліст зноў загрымеў: бу-бу-бу-бу.

— Андлей, глядзі!

Андрэй стаяў пануры i з засмучэннем паглядаў на маці, якая, падкурчыўшы пад сябе ногі, стомлена сядзела на зямлі. Аўдоцця ўлавіла гэты позірк i схамянулася: нельга так сядзець, трэба нешта рабіць. Толькі што рабіць?

Неспадзявана яе агарнула дзіўнае пачуццё. «Не, гэта не Паплавы, — падумала яна, — не Паплавы!..»

Гэта нешта чужое, незнаёмае!..

Яна азірнулася вакол. Усё здавалася чужым. Чужое, чужое! З грудзей яе на міг спаў неадступны, даўкі цяжар, стала лягчэй i вальней.

Але думка пра тое, што трэба нешта рабіць, чамусьці ўсё не выходзіла, i Аўдоцця сказала Андрэю:

— Давай падбярэм, што засталося.

Позірк яе ўпаў на пагнуты абгарэлы шкілет ложка з двума колцамі ўгары, які наўскасяк тырчаў з пяску i вуголля. Гэта ж ix ложак! О, яна добра ведае гэтыя раней бліскучыя нікелевыя кружкі з выціснутымі, як вянок, лісточкамі. У яе памяці адразу ажыло: тут нядаўна, завітаўшы ў хату, моцным сном спаў Змітро.

У яго быў аброслы шчацінаю твар, даўно не стрыжаныя віслыя вусы. Яна мыла ў начоўках гімнасцёрку i ўсё падыходзіла да ложка ды глядзела на яго. У яе тады было неспакойна на сэрцы, нібы яна прадчувала ўсё, што будзе.

«Не, гэта не чужое!»— з новай сілай дайшло да свядомасці, i грудзі сціснуў цяжар, яшчэ большы, чым раней. Гэта яе ложак, яе хата, яе селішча! Яна ўпала на дробнае, прыбітае дажджом вуголле i, абхапіўшы край паўразбуранай печы, на якой з-пад дымных плям яшчэ дзе-ні-дзе віднелася пабелка, заенчыла:

— Змітро-о!.. О-о-о...

Волька, пачуўшы енкі маці, загаласіла, залемантавала. Валодзька напалохаўся, адразу забыўся пра свой грымотны ліст, закрычаў:

— Ма-ам, ма-а-ам!

Як ні горка было Аўдоцці, яна адразу пачула гэты голас i падняла сумотны, спакутаваны твар да дзіцяці. Хвіліну глядзела на сына няўцямна, як непрытомная. Потым паволі паднялася, падышла да хлопчыка i ўзяла яго на рукі.

— Чаго ты, дурненькі? Чаго, малы?.. Забыліся ўсе пра цябе, пакінулі.

Валодзька прыціснуўся тварам да матчынай кофты i перастаў плакаць.

— Я, мама, есці хацю!

Яна дастала зачарствелы, як камень, кавалак хлеба, адламала акрайчык, i Валодзька, умінаючы яго, павесялеў.

— Пліедзе тата. Ён тут злобіць дом, вялікі!.. Як... як глусы!..

— Зробіць, — сказала яна, утрымліваючы рыданне. Яна сумна азірнулася.

Аўдоццю неспадзеўкі ўразіла тое, што за папялішчам некалькі ўцалелых ігрушак буялі яркай вясновай зелянінаю, бела-ружовым цветам! Дзівам уцалелыя ад пажару, яны ў сваім белым адзенні пазіралі весела i радасна!

У Шабуніхі мімаволі мільганула думка, як не ў час прыбраліся гэтыя ігрушкі. I ўсё-такі ёй было добра бачыць, што нават тут, каля папялішчаў, дрэвы цвітуць. Ix цвіцення нішто не магло спыніць.

Яны жывуць, цвітуць!..

4...

Да Тураўца падступіў насуплены, віхрасты, з доўгімі рукамі хлопчык, кінуў насцярожана позірк.

«Гэта ж сын Шабуні!» — пазнаў камісар, які некалькі разоў заходзіў у хату свайго камандзіра роты i ведаў яго сям'ю.

— Што добрага скажаш, таварыш Шабуня-меншы?

Тураўцу кінулася ў вочы недзіцячая сур'ёзнасць хлопца.

— Вазьміце ў партызаны! — выпаліў адразу, без якога-небудзь тлумачэння, Андрэй.

— Ты што гэта, Андрэй? Ты... сур'ёзна?

— Сур'ёзна. Вазьміце.

— Не, брат, ты гэта жартуючы? Праўда, жартуючы? Вось малайчына, — прыдумаў дык прыдумаў!

Андрэй ад Тураўцовага смеху нахмурыўся яшчэ больш.

— Вазьміце.

Камісар звёў бровы:

— Сур'ёзна, значыцца...

Туравец усім сваім выглядам паказваў, што задача гэтая не абы-якая. Трэба добра падумаць.

— Гм, задаў ты мне задачу. A маці твая, таварыш Шабуня, ведае пра гэта? — неспадзявана пацікавіўся камісар.

Хлопчык вінавата апусціў вочы i не адказаў нічога.

— Не ведае? Ну вось, бачыш. А мы без дазволу маці не прымаем нікога. Абавязкова трэба, каб маці дазволіла. Бо які ж гэта партызан, што самавольна ўцякае ў атрад, наперакор маці? Тут ты, Андрэй, проста парушыў дысцыпліну, a ў нас дысдыпліна самая ваенная. Ніхто нічога не мае права рабіць без камандзірскага дазволу. Ды i наогул трэба шкадаваць маці, бо, можа, яна там цяпер трывожыцца па табе, думае, што, можа, ты прапаў...

— A калі я... калі яна скажа, што можна?

— Калі дазволіць? — Туравец развёў рукі, не ведаючы, што сказаць. — Лепш бы ты, Андрэй, усё ж пабыў пры маці. Ведаеш, як ёй цяпер патрэбна падмога?..

— Я яе папрашу! — упарта прамовіў малы, нібы не чуючы апошніх слоў Тураўца.

«Э, а ты незгаворлівы!.. Нічога, маці, напэўна, цябе хутка ўломіць, калі ты аб'явішся!.. Я яе ведаю!» — падумаў Туравец.

— Што ж, папрасі. Дазволіць — тады іншая рэч. Тады прыходзь, пагаворым. Толькі, каб маці дазволіла!..

Гадзіны праз дзве Андрэй, пануры, нахмураны, уваходзіў на родны двор, да якога ад брыгаднага лагера было кіламетраў восем ці дзесяць. Маці на двары гатавала абед. Яна адразу заўважыла, што сын нечым вельмі ўзрушаны.

— Што гэта з табой, сынчык? Ці не пакрыўдзіў хто?

Ён паглядзеў з-пад нахмураных, ледзь прыкметных залацістых броваў, але не адказаў. Ведаючы ўпарты сынаў характар, Аўдоцця больш не пыталася.

Пасля доўгага маўчання сын неспадзявана папрасіў:

— Ма-ам! Пусці-і!

Яна здзіўлена i крыху ўстрывожана паглядзела на яго. Куды яго пусціць? Па тону гаворкі маці пачула, што яго жаданне вельмі моцнае. Запыталася, хаваючы трывогу, куды ён просіць пусціць.

З адказу Аўдоцця зразумела, што ён быў у атрадзе.

— Ты малы яшчэ, Андрэй. У партызаны прымаюць дарослых, пажылых людзей, а табе яшчэ i трынаццаці гадоў няма. Табе тую вінтоўку i несці будзе цяжка, ты думаеш, яна лёгкая? Там аднаго жалеза, можа, паўпуда. А то ж да вінтоўкі яшчэ i патроны трэба. I ўсё гэта на твае худзенькія кволыя плечы, сыночак. A якія яны пераходы вялікія робяць, ты ж бачыў — па пяцьдзесят i болей вёрстаў. Дужыя дзядзькі i тыя ад утомы ледзьве ногі іншы раз валакуць. А ты ж i без таго паблажэў, учарнеў, умарнеў... Ты ж кволы, як той каласок. I да таго малы яшчэ, цябе не прымуць.

— Ён гаварыў, прыме, абы ты пусціла. Пусці!

Яна сказала з дакорам, што ён зусім не думае пра Валодзьку i Вольку, i пра яе, маці.

— Цяпер, калі бацькі няма, Андрэй, трэба, каб ты дапамагаў мне, бо ты ж цяпер самы старэйшы ў сям'і. Ты цяпер усё роўна, як гаспадар, пра ўсё павінен клапаціцца. Сястра, яна што можа зрабіць? Валодзька зусім малы, неразумны, за ім увесь час трэба глядзець. А я сама ўжо старая, слабая стала, не тое, што бывала раней. Уся надзея на цябе, Андрэй! На цябе аднаго...

Хлопец слухаў гэта ўсё, апусціўшы галаву. Калі маці скончыла, ён падняў вочы на яе:

— А як ты адна, калі бацька жыў, была? Ты ж упраўлялася з усім? Так i без мяне пераб'ешся.

Маці заплакала.

— Мае сэрца яшчэ баліць па твайму бацьку... Я не хачу трывожыцца за цябе. У мяне i без гэтага гора даволі.

Хлопец не адказаў, але па яго не па-дзіцячы суроваму, халаднаватаму позірку яна прачытала, што ён не пахіснуўся, i адчула, што ён, напэўна, не адступіцца. «Упарты! Увесь у бацьку пайшоў!» — падумала яна з сумам i любоўю. I, мусіць, таму, што яна вельмі любіла Андрэя, што хацела бачыць яго радасным, нечакана прыцягнула яго да сябе, моцна i пяшчотна прыціснула, а потым, злёгку адштурхнуўшы, сказала:

— Што ж, відаць, так трэба... Ідзі!

Андрэй адразу заззяў ад шчасця. Нахмураныя бровы разышліся. Ён прытуліўся да яе тварам i сказаў: