Яны нарэшце перайшлі на «ты», абменьваліся каментарыямі пра жыццё, як у лістах маладосці, але Флярэнтына Арыса праявіў паспешлівасць, надрапаў шпількай яе імя на пялёстках камеліі і паслаў яе разам з лістом. Праз два дні ён быў вернуты без якіх-кольвек тлумачэнняў. Фэрміна Даса не магла інакш, гэта занадта нагадвала ягоныя дзіцячыя забаўкі з меланхалічнымі вершамі ў Евангельскім скверыку, з тайнікамі па дарозе ў школу, з урокамі вышывання пад мігдалавымі дрэвамі. Не без болю ў душы яна паставіла яго на месца нібыта выпадковым пытаннем сярод іншых трывіяльных рэплік: «Чаму ты ўпарцішся і ўсё гаворыш пра тое, чаго ўжо няма?» Пазней яна назвала бясплённай упартасць, з якой ён намагаўся супрацьпаставіць сябе натуральнай старасці. На яе погляд, адсюль выцякалі ягоная паспешлівасць, няўмераная прыхільнасць да ўспамінаў пра мінулае. Яна не магла ўцяміць, як чалавек, здатны да разважанняў і высноў, якія так дапамаглі ёй перанесці ўдовіну самоту, блукаў, як немаўля, не ў стане ўжыць іх у жыцці ўласным. Ролі памяняліся. Тады яна зрабіла спробу ўзняць яму настрой з дапамогай шматабяцальнай фразы: «Няхай час сабе ідзе, а мы пабачым, што ён прынясе». Ён у недальнабачнай спешцы не здолеў расшыфраваць фразу, бо не быў такім добрым вучнем, як яна. Прымусовая нерухомасць, усё большая ўпэўненасць у хуткаплыннасці часу, шалёнае жаданне бачыць яе, — усё даказвала, што страх, перажыты пры падзенні, быў больш абгрунтаваны і трагічны, чым яму здавалася. Упершыню ён пачаў думаць сур’ёзна пра рэальнасць смерці.

Леона Касіяні дапамагала яму прымаць ванну і праз дзень мяняць піжаму, ставіла клізмы, падавала гаршчок, клала арніковыя кампрэсы на спіну, пакрытую язвамі ад удару, масажавала яго на параду лекара, каб пазбавіць ад ускладненняў, звязаных з нерухомасцю. Па суботах і нядзелях яе замяняла Амэрыка Вікунне, якая ў снежні таго года мусіла атрымаць дыплом настаўніцы. Ён абяцаў, што накіруе яе на вышэйшыя курсы ў Алабаму за кошт параходнай кампаніі, часткова дзеля таго, каб сунуць кляп у глотку ўласнаму сумленню, але, перадусім, каб не чуць яе папрокаў, якія яна не ведала, як выказаць, і адтэрмінаваць уласныя тлумачэнні, без якіх, ён адчуваў, не абыдзецца. Ён не ўяўляў, як яна пакутавала ў інтэрнаце бяссоннымі начамі, у выхадныя дні без яго, у жыцці без яго, бо ведаць не ведаў, як яна яго кахала. Са школы паведамілі афіцыйным лістом, што з першага месца ў паспяховасці яна дакацілася да апошняга і была на мяжы правалу выпускных іспытаў. Але ён не выканаў апякунскага абавязку, не напісаў пра гэта бацькам Амэрыкі Вікунні: замінала пачуццё вінаватасці, якога ён не здолеў утаймаваць; ён і ёй нічога не сказаў, маючы падставы баяцца, што яна назаве сапраўдную прычыну сваёй паразы. Падсвядома ён пачаў адкладваць рашэнні праблем са спадзевам на тое, што іх вырашыць смерць.

Не толькі жанчыны, якія займаліся ім, здзіўляліся таму, як ён перамяніўся. Здзіўляўся і сам Флярэнтына Арыса. Усяго дзесяць гадоў таму ён узяў служанку пад параднай лесвіцай дома, узяў як стаяла, і, нават не распрануўшы яе, хутчэй за філіпінскага пеўня пакінуў яе з жыватом. Прыйшлося падараваць ёй цалкам абстаўлены дом, і яна паклялася, што аўтарам яе сораму быў нейкі нядзельны жаніх, які ні разу не пацалаваў яе, і бацька з роднымі дзядзькамі служанкі, здаровыя мачэтэра[29], што працавалі на сафры[30], прымусілі небараку ажаніцца. Не, не верылася, што гэта быў той самы чалавек, якога цяпер абмацвалі і пераварочвалі з боку на бок дзве жанчыны, якія зусім нядаўна змушалі яго дрыжаць ад любові. Яны мылі яго з галавы да ног, выціралі ручнікамі з егіпецкай бавоўны і рабілі яму агульны масаж цела, але ў яго гэта не выклікала ніякага хвалявання. Кожная з іх тлумачыла страту ім жыццёвага апетыту па-свойму. Леона Касіяні думала, што гэта была прэлюдыя смерці. Амэрыка Вікунне лічыла яго становішча з’явай, якую ёй не дадзена разгадаць. Адзін ён ведаў праўду, і праўда мела ўласнае імя. Адно было так ці інакш няслушна: больш пакутавалі яны, калі прыслужвалі яму, чым ён, прымаючы іх клопаты.

Трох аўторкаў хапіла Фэрміне Дасе, каб зразумець, як ёй не хапае візітаў Флярэнтына Арысы. Яна бавіла час з найбліжэйшымі сяброўкамі вельмі добра, усё лепш па меры таго, як аддалялася ад звычаяў нябожчыка мужа. Люкрэсія дэль Рэаль дэль Абіспа з’езділа ў Панаму праверыцца з прычыны вушнога болю, які ніяк не адступаў, і вярнулася праз месяц у значна лепшым стане, але чула яна горш, чым перад вандроўкай, і тое з дапамогаю слухаўкі, якую прыкладвала да вуха. Фэрміна Даса звыклася да канфузаў, звязаных з гэтым, хутчэй за іншых сябровак, і гэта так стымулявала Люк­рэсію, што амаль не было дня, калі б яна не з’яўлялася ў доме. Але Фэрміна Даса нікім не здолела замяніць Флярэнтына Арысу і спакой, які прыносілі вечары з ім.

Памяць пра мінулае не вызваляла ад будучыні, як ён быў схільны думаць. Затое ўзмацняла заўсёдную ўпэўненасць Фэрміны Дасы ў тым, што і пякельныя пакуты ў дваццаць гадоў былі чым заўгодна, няхай самымі высакароднымі і гожымі, толькі не каханнем. Насуперак сваёй жорсткай шчырасці, яна не мела намеру выказаць яму гэта ні поштай, ні асабіста. Ёй не хапала смеласці давесці Флярэнтына, як фальшыва гучалі сантыменты ў ягоных лістах у параўнанні з чарадзейным суцяшэннем, якое прыносіў ягоны эпісталярны роздум, і як ён шкодзіў сабе гэтай лірычнай лухтой, маніякальна настойваючы на вяртанні да мінулага. Не, не было радка ў ягоных даўніх лістах, не было ніводнага моманту ў яе мізэрным юнацтве, якія змусілі б яе адчуваць тое, што яна адчула цяпер: вечар кожнага аўторка быў такім доўгім без яго, так пакутліва самотным без яго.

У адным з парываў навядзення парадку ў доме яна сплавіла на стайню радыёлу, падараваную мужам на першыя альбо другія ўгодкі іхнага шлюбу, і якую яны думалі падараваць музею, бо гэта была першая радыёла, што з’явілася ў гора­дзе. У змроку жалобы яна вырашыла не карыстацца радыёлай: удава з яе прозвішчам не магла нават у адзіноце слухаць музыку, якая б яна ні была, не апаганіўшы памяці нябожчыка. Але на трэці аўторак пасля расстання з Флярэнтына Арысам яна загадала прынесці радыёлу ў залу, і не для таго, каб атрымаць асалоду ад сентыментальных спеваў, што перадавала радыё Рыёбамба, як раней, а каб ажывіць мёртвы час, які амаль не цягнуўся, слязлівымі радыёнавеламі з Сант’яга-дэ-Кубы. Гэта было ўдалым рашэннем, бо калі яна нарадзіла дачку, пачала губляць прагу да чытання, што муж старанна прышчапіў ёй з часоў вясельнай вандроўкі, а ад прагрэсуючай стомленасці зроку яна наагул перастала чытаць, часам месяцамі не ведала, дзе паклала акуляры.

Фэрміна Даса так звыклася да радыёнавелаў з Сант’яга-­дэ-Кубы, што чакала штодзённыя перадачы з нецярплівасцю. Час ад часу яна слухала навіны, каб ведаць, што робіцца ў свеце, і калі зрэдчас яна заставалася ў доме адна, яна лавіла далёкія мэрэнгесы[31] з Санта-Дамінга і плэнасы[32] з Пуэрта-Рыка. Аднойчы ўвечары на нейкай незнаёмай радыёстанцыі, якая раптам загучала так моцна і ясна, нібыта перадавала з суседняга дома, яна пачула жахлівую навіну: пара вельмі сталага ўзросту, якая паўтарала вясельнае падарожжа там жа, дзе праводзіла яго сорак гадоў таму, была забітая лодачнікам, які веславаў падчас марской прагулкі; забойства было здзейснена ўдарамі вясла, і мэтаю быў рабунак — лодачнік забраў у забітых усю гатоўку, што яны мелі, — чатырнаццаць даляраў. Жахлівае ўражанне ўзмацнілася, калі Люкрэсія дэль Рэаль распавяла гэты выпадак цалкам па публікацыі ў мясцовай газеце. Паліцыя высветліла, што забітыя вяслом старыя — ёй было семдзесят восем гадоў, а яму — восемдзесят чатыры, — былі насамрэч патаемнымі каханкамі, яны бавілі адпачынак разам сорак гадоў запар, хоць кожны з іх жыў у стабільным і шчаслівым шлюбе і меў вялікую сям’ю. Фэрміна Даса ніколі не плакала, слухаючы радыёнавелы, але ад гэтага аповеду ледзь стрымала слёзы, якія падступілі да горла. У наступным лісце Флярэнтына Арыса даслаў выразку з газеты, што ўтрымлівала навіну, без каментарыя.

Але гэта былі не апошнія слёзы, якія Фэрміна Даса мусіла стрымаць. Яшчэ не скончылася шасьцідзесяцідзённае пасцельнае зняволенне Флярэнтына, як газета «Справядлівасць» апублікавала на ўсю шырыню першай паласы і з фатаздымкамі дзейных асоб артыкул пра меркаваную любоўную сувязь Хувэналя Урбіна і Люкрэсіі дэль Рэаль дэль Абіспа. Газета спекулявала на падрабязнасцях іх сувязі, частаце і характары сустрэч, прыгадвала і іншыя доктаравы забаўкі, — садамію з неграмі на ўласным цукровым заводзе. Аповед, надрукаваны буйным шрыфтам крывавага колеру, раскаціўся катастрафічнай маланкай у пратрухлым асяродку мясцовай арыстакратыі. Аднак у ім не было ніводнага праўдзівага радка: Хувэналь Урбіна і Люкрэсія дэль Рэаль сябравалі з халасцяцкай пары і працягвалі сяброўства пасля, але ніколі не былі каханкамі. У цэлым жа стваралася ўражанне, што публікацыя толькі міжволі зачапіла імя доктара Хувэналя Урбіна, чыя памяць шанавалася аднадушна, а мела іншую мэту: нашко­дзіць мужу Люкрэсіі дэль Рэаль, абранаму прэзідэнтам Грамадскага клуба на мінулым тыдні. Скандал сцішылі за некалькі гадзін, але Люкрэсія дэль Рэаль больш не наведвала Фэрміну Дасу, і тая ўспрыняла гэта як прызнанне вінаватасці.