— Асцярожна, у нас няма гумкі.
Амэрыка Вікунне праляжала ў ложку нерухома доўгі час, раздумваючы, што ж гэта здарылася, і калі вярнулася ў інтэрнат на гадзіну раней, чым зазвычай, яна была вельмі далёкая ад жадання плакаць, яна напяла нюх і навастрыла кіпцюры, каб знайсці след тае, што ўлезла ў яе жыццё. Тым часам Флярэнтына Арыса яшчэ раз дапусціў вядомую мужчынскую памылку, думаючы, што яна ўпэўнілася ў бессэнсоўнасці сваіх намераў і вырашыла забыць яго.
Флярэнтына Арыса стаяў на сваім. Калі прайшло шэсць месяцаў без якогасьці сігналу ад Фэрміны Дасы, ён зноў праварочаўся ў ложку да золку, блукаючы ў пустэльні ўжо падзабытай ім бессані. Ён думаў, што Фэрміна Даса распячатала ліст з-за бяскрыўднага выгляду канверта, заўважыла знаёмы ініцыял, як у лістах мінулага, і кінула яго ў полымя разам са смеццем, нават не ўзяўшы на сябе цяжар разарваць старонкі. Ёй было дастаткова зірнуць на наступныя канверты, каб рабіць тое самае, не распячатваючы іх, і так да таго часу, пакуль ён не завершыць свой пісьмовы роздум. Яму не верылася, што хоць адна жанчына здольная супраціўляцца цікаўнасці паўгода, не ведаючы нават, атрамантам якога колеру напісаныя лісты. Але калі б і знайшлася такая жанчына, гэта магла быць толькі яна.
Флярэнтына Арыса адчуваў, што ў старасці час падобны не да бурлівай плыні, якая цячэ ў гарызантальнай плоскасці, а да бяздоннай цыстэрны, праз якую памяць сцякае ў нікуды. Ягоныя выдумкі былі на зыходзе. Ён бадзяўся некалькі дзён запар паблізу яе дома ў квартале Ля-Манга і зразумеў: падобным юнацкім спосабам не адчыніць клятыя дзверы яе жалобы. Аднойчы раніцой ён шукаў чыйсьці нумар у тэлефонным даведніку і выпадкова сутыкнуўся з яе каардынатамі. Патэлефанаваў. Апарат званіў доўга, нарэшце ўзялі слухаўку, і ён пазнаў яе голас, засяроджаны і хрыплы: «Слухаю». Ён паклаў слухаўку, не вымавіўшы ні слова, але бясконцая адлегласць паміж ім і аддаленым голасам Фэрміны Дасы пазбавіла яго спакою надоўга.
Між тым Леона Касіяні запрасіла вузкае кола сяброў, каб адзначыць свае народзіны. Флярэнтына Арыса па няўважлівасці праліў на сябе соус, якім была прыпраўлена курыца. Яна замыла ягоны штрыфель, макаючы край сурвэткі ў шклянку з вадою, і затым начапіла яму сурвэтку, як слінючку, каб пазбегнуць новых непрыемнасцяў: ён сядзеў, нібыта старое немаўля. Падчас абеду Леона Касіяні некалькі разоў заўважала, што ён працірае акуляры насоўкай, бо вочы бясконца слязіліся. Калі падалі каву, ён заснуў з кубкам у руцэ, і яна спрабавала ўзяць кубак, не пабудзіўшы яго, але ён зрэагаваў збянтэжана: «Я толькі даў адпачыць вачам». Пазней, кладучыся спаць, Леона Касіяні здзіўлена думала пра тое, як шпарка праявілася старасць.
Да першых угодкаў смерці Хувэналя Урбіна сям’я разаслала пісьмовыя запрашэнні на памінальную імшу, якая мусіла адбыцца ў кафедральным саборы. Да таго часу Флярэнтына Арыса паслаў Фэрміне Дасе сто трыццаць два лісты і ні на адзін з іх не атрымаў адказу, што пацягнула яго на адважнае рашэнне: пайсці на імшу без запрашэння. Грамадзе ўчынак падаўся, хутчэй, фанабэрыстым, чым кранальным. Флярэнтына Арыса прыйшоў сярод першых, каб заняць месца там, дзе Фэрміна Даса не магла б не бачыць яго. Лавы, рэзерваваныя пажыццёва з правам спадкавання, пазначаліся меднай шыльдачкай з імем уладальніка. Ён падумаў, што ягонай задуме лепш за ўсё адпавядаюць месцы ў цэнтральным нефе, за імяннымі лавамі, але ўжо набілася столькі людзей, што ён не знайшоў свабоднага кутка. Прыйшлося ўладкавацца ў нефе, дзе зазвычай сядзелі бедныя сваякі. Адтуль ён бачыў, як увайшла Фэрміна Даса пад руку з сынам, апранутая ў чорны аксаміт да манжэтак без упрыгожанняў, з шэрагам гузікаў ад шыі да ног, як на сутане біскупа, і пад шалем з кастыльскіх карункаў замест капелюша з вэлюмам, якія насілі ўдовы і іншыя дамы, што марылі аўдавець. Адкрыты твар пабліскваў, як алебастр, стрэлападобныя вочы жылі сваім жыццём пад вялізнымі жырандолямі цэнтральнага нефа, і ішла яна так роўна, так ганарліва, так незалежна, што здавалася не старэйшай за сына. Флярэнтына Арыса стаяў, паклаўшы руку на спінку пярэдняе лавы, пакуль не перастала кружыцца галава, што здарылася таму, што ён адчуў: яны знаходзяцца не за сем крокаў адно ад аднаго, а ў розных днях.
Фэрміна Даса вытрывала цырымонію каля фамільнай лавы супраць галоўнага алтара з тым жа выразам велічы, з якім наведвала оперу. Аднак напрыканцы яна парушыла нормы паводзінаў, не засталася на месцы, каб выслухаць спачуванні, як гэта было прынята, а рушыла па праходзе і дзякавала кожнаму запрошанаму: абнаўленчы жэст, які быў вельмі тыповым для яе характару. Вітаючы адных і другіх, яна нарэшце абышла лавы для бедных сваякоў і напаследак азірнулася, каб упэўніцца, ці не забылася на кагосьці са знаёмых. Тады Флярэнтына Арыса адчуў, нібыта звышнатуральны вецер збівае яго з ног: яна ўгледзела яго. Сапраўды, Фэрміна Даса адышла ад асобаў, якія суправаджалі яе, вельмі лёгка, так нязмушана яна заўсёды паводзіла сябе ў грамадстве, тады працягнула яму руку і сказала з салодкай усмешкай:
— Дзякуй, што прыйшлі.
Рэч, зразумела, у тым, што Фэрміна Даса не толькі атрымала ягоныя лісты, але і прачытала іх са шчырай цікавасцю, і знайшла ў іх далёка не банальны роздум пра тое, як жыць далей. Яна сядзела за сталом, снедала з дачкою, калі атрымала першы ліст; разгарнула яго са зразумелай цікаўнасцю — ліст быў надрукаваны, і раптам пачырванела: яна пазнала подпіс. Але Фэрміна Даса адразу апамяталася і, паклаўшы ліст у кішэню фартуха, сказала: «Гэта спачуванне ад урада». Дачка здзівілася: «Усе спачуванні ўжо прыйшлі». Яна не змянілася з твару: «Акрамя гэтага». Яна мела намер спаліць ліст, каб пазбегнуць пытанняў дачкі, але як было ўтрымацца ад спакусы і не зазірнуць у тэкст?
Фэрміна Даса чакала годнага адказу на яе абразлівае пасланне, пра якое пачала шкадаваць з моманту яго адпраўкі, але паважлівы зварот Флярэнтына Арысы і сутнасць ягоных намераў, выкладзеных у першым абзацы, збянтэжылі: сапраўды, штосьці змянілася ў гэтым свеце. Фэрміна Даса была так заінтрыгаваная, што зачынілася ў спальні, каб перачытаць ліст спакойна, перад тым як спаліць, і перачытвала не раз, а тройчы, не пераводзячы дыханне.
Гэта быў роздум пра жыццё і каханне, старасць і смерць, думкі, якія часцяком праляталі, нібыта начныя птушкі, над яе галавой, але яна не здолела зачапіцца за іх, яны знікалі, пакідаючы ёй толькі жменьку пёраў. Вось яны, дакладныя, простыя, выказаныя тымі словамі, якія чамусьці не даваліся ёй, і зноўку яна шкадавала, што ўжо не абмяркуе іх з мужам, як яны, бывала, абмяркоўвалі падзеі мінулага дня перад сном. Такім чынам, перад ёю праяўляўся невядомы Флярэнтына Арыса, яснасць думак якога не адпавядала як ліхаманкавым допісам юнацтва, так і змрочным паводзінам ягонага жыцця. Гэта былі, хутчэй, словы чалавека, пра якога цётка Эскалястыка думала, што яго натхняе Святы Дух, і гэтая думка спужала яе таксама, як і ў маладосці. Аднак спакою душы спрыяла ўпэўненасць, што ліст старога мудраца не ўтрымлівае спробы паўтарыць нахабную выхадку, якую ён дазволіў сабе ў жалобную ноч, а было прадыктавана вельмі высакародным памкненнем — сцерці мінулае.
Наступныя лісты канчаткова супакоілі яе. Фэрміна Даса ўсё роўна іх спальвала пасля чытання, хоць пры гэтым адчувала віну, якую ніяк не магла развеяць. Так што калі яна пачала атрымліваць нумараваныя пасланні, яна стала шукаць і знайшла для сябе маральнае апраўданне, каб не знішчаць іх. Яе аргументы, прынамсі напачатку, былі звязаныя не з захаваннем лістоў, а з чаканнем аказіі, каб вярнуць іх Флярэнтына Арысу, — яна не магла ўзяць на сябе віну за страту таго, што было, як ёй здавалася, сапраўды карысным. На вялікі жаль, час ішоў, лісты працягвалі прыходзіць праз тры альбо чатыры дні на працягу года, і яна ўсё не ведала, як іх вярнуць, каб гэта не выглядала як неіснуючая ўжо знявага і каб ёй не прыйшлося тлумачыць гэта ў лісце, бо гонар не дазваляў яго напісаць.
Ёй хапіла першага года, каб прыняць удовін лёс. Памяць пра мужа, якая нібыта ачысцілася часам, перастала замінаць у будзённых учынках, патаемных думках, у самых простых намерах, і ператварылася ў сталую прысутнасць, якая накіроўвала яе, не прыгнятаючы. Часам яна знаходзіла яго — і не як прывід, а як жывога чалавека — менавіта там, дзе ў ім была патрэба. Ён быў з ёю, але без мужчынскіх капрызаў, патрыярхальнай патрабавальнасці, напамінаў пра тое, што яна абавязаная кахаць яго з рытуалам недарэчных пацалункаў і пяшчотных слоў, якімі ён кахаў яе. Цяпер яна разумела яго лепш, чым пры жыцці: ведала, як ён жадаў кахання, у якім шукаў упэўненасці, апірышча ва ўласных грамадскіх справах, чаго насамрэч так і не знайшоў. Аднойчы на мяжы адчаю яна крыкнула яму: «Ты не здагадваешся, што я нешчаслівая жанчына». Хувэналь Урбіна ўласцівым яму жэстам без хвалявання зняў акуляры, абвёў яе празрыстасцю сваіх хлапечых вачэй, і адной фразай раздушыў яе невыносным цяжарам сваёй мудрасці: «Помні заўсёды: галоўнае ў шлюбе не шчасце, а стабільнасць». З першых дзён удовінае самоты яна засвоіла: тая фраза не хавала ў сабе сур’ёзнай пагрозы, пра якую яна тады падумала, а была месяцавым каменьчыкам, які прынёс ім шмат шчаслівых гадзін.
