Ён згадаў Назарэцкую ўдаву, адзіную, з кім ён апаганіў матчын дом на вуліцы Вэнтанас, хоць якраз не ён, а Трансыта Арыса запрасіла яе. Ён разумеў яе лепш за каго іншага. Толькі яна, нягледзячы на яе ляноту ў ложку, выпраменьвала столькі пяшчоты, што нават магла б замяніць яму Фэрміну Дасу. Аднак яе пакліканне спрадвечнае коткі, больш неўтаймоўнае, чым сіла яе пяшчоты, асудзіла іх на нявернасць. Тым не менш, яны кахалі адно аднаго з перапынкамі на працягу трыццаці гадоў, паводле мушкецёрскага дэвіза: «Не верныя, але не вераломныя». Апрача таго, толькі пры ёй Флярэнтына Арыса дарэшты выканаў свой абавязак: калі яму перадалі, што яна памерла, што яе няма каму пахаваць, і гэтым зоймецца служба міласэрнасці, ён узяў усе выдаткі на сябе і адзін прысутнічаў на хаўтурах.

Ён прыгадаў і іншых, некалі каханых удоў: Прудэнсію Пі­трэ, найстарэйшую з тых, хто яшчэ жыў, вядомую як Удаву Двух, бо яна ўдавела двойчы, і другую Прудэнсію, удаву Арэляны, якая з любові да Флярэнтына пускалася на самыя мудрагелістыя хітрыкі: напрыклад, зрывала ўсе гузікі ягонага строю, каб ён затрымаўся, пакуль яна прышые іх нанава; і Хасэфу, удаву Суннігі, — тая настолькі шалела ад кахання, што ледзь не пазбавіла яго мужчынскай годнасці падчас сну пры дапамозе садовых нажніцаў, каб ён нікому не належаў, калі не належаў ёй.

У ягонай памяці ўзнікла Анхелес Альфара, эфемерная і любая, якая прыехала на шэсць месяцаў вучыць дзяцей граць на смычковых інструментах у Музычнай школе. Яна право­дзіла з ім ночы пад поўняй на тэрасе яго дома, у чым маці нара­дзіла, граючы найгажэйшыя сюіты на віяланчэлі. Голас зграбнага інструмента набываў мужчынскі тэмбр у абдымках яе залацістых сцёгнаў. З першай ночы пад месяцам яны жорстка паранілі сабе сэрцы любоўю, нібыта звар’яцелыя навічкі. Аднак Анхелес Альфара з’ехала, з чым і з’явілася — з пяшчотаю ў сэксуальных забавах і віяланчэллю, якая гучала грэшна, — на трансатлантычным караблі пад сцягам расстання, пакінуўшы на тэрасе пад промнямі поўні толькі развітальныя ўзмахі белае хусткі, якая замаячыла самотнай і сумнай галубкай на гарызонце, нібыта ў вершах Паэтычных гульняў. З ёю Флярэнтына Арыса засвоіў тое, ад чаго пакутаваў не аднойчы, сам таго не разумеючы: можна кахаць некалькіх жанчын адначасна з аднолькавай жарсцю, не здрадзіўшы ніводнай з іх. Самотны ў натоўпе на прыстані, ён сказаў сабе ў парыве злосці: «У сэрцы столькі ж пакояў, колькі ў бардэлі». Ён абліваўся слязьмі ад болю расстання. Але як толькі карабель знік за лініяй гарызонту, думкі пра Фэрміну Дасу зноўку запоўнілі ягонае сэрца дарэшты.

Ён згадаў Андрэ Барон, перад домам якой прайшоў на мінулым тыдні, але аранжавы колер анучы з акна ваннага пакоя і запаленае святло падказалі, што да яе нельга: хтосьці апярэ­дзіў яго. Хтосьці, мужчына альбо жанчына, бо Андрэ Варон не спынялася перад падобнымі дробязямі ў любоўных справах. З усіх жанчын ягонага спіса толькі яна зарабляла сваім целам, але больш па ахвоце і не прыбягаючы ў сваім прадпрыемстве да паслуг сутэнёра. За немалыя гады яна зрабіла галавакружную кар’еру падпольнай куртызанкі і заслужыла баявую мянушку: Святая Дзева Усіх Прагных. Яна зводзіла з глузду губернатараў і адміралаў, яна бачыла слёзы на вачах у некаторых герояў вайны і пісьменнікаў, не такіх, дарэчы, знакамітых, як яны самі думалі. Але ў яе бывалі і слынныя асобы. Скажам, прэзідэнт Рафаэль Рэес за паўгадзіны ў спешцы паміж двума выпадковымі візітамі ў горад прызначыў ёй пажыццёвую пенсію за выдатную службу ў Міністэрстве фінансаў, дзе яна не прарабіла ані дня. Яна міласэрна, да поўнае стомы раздавала ўцехі любові, і хоць людзі ведалі пра яе паводзіны, ніхто не здолеў прад’явіць бездакорных доказаў супраць яе, бо слынныя саўдзельнікі абаранялі яе, як баранілі б уласнае жыццё, яны ж разумелі, што страцілі б ад скандалу больш, чым яна. Праз яе Флярэнтына Арыса парушыў свой святы прынцып — не плаціць, і яна парушыла правіла — не любіць задарма нават уласнага мужа. Яны пагадзіліся на сімвалічнай плаце, адзін песа за раз, але яна не прымала грошай і ён не даваў іх ёй на рукі, а кідаў у скарбонку ў выглядзе смешнага парасяці, якая поўнілася, пакуль не набіралася сума, дастатковая для набыцця якой-кольвек заморскай рэчы каля Натарыяльнай брамы. Менавіта яна прыпісвала асаблівую пажадлівасць клізмам, да якіх прыбягала пры моцных запорах, і ўпэўніла яго раздзяліць слодыч працэдуры — прымаць яе адначасна шалёнымі вечарамі і тым самым знайсці яшчэ больш любові ў самой любові.

Ён лічыў, што яму пашанцавала, бо сярод безлічы ўдалых сустрэч толькі адна жанчына змусіла яго зведаць кроплю горычы, і гэта была замкнёная Сара Нар’ега, якая скончыла свае дні ў вар’яцкім доме Боскае Пастаркі, чытаючы старэчыя вершы з такімі нахабнымі непрыстойнасцямі, што прыйшлося ізаляваць яе, каб канчаткова не звесці з глузду астатніх пацыентак. Аднак калі Флярэнтына Арыса прыняў на сябе поўную адказнасць за лёс параходнай кампаніі і ўжо не было ні часу, ні жадання замяніць Фэрміну Дасу кім-кольвек, ён ведаў, што ніхто яе не заменіць. Паступова ён упадаў у звычку наведваць старых палюбоўніц, і тыя дарылі яму любоў, наколькі гэта было магчыма, наколькі хапала ім жыцця. У нядзелю Святой Сёмухі, калі памёр Хувэналь Урбіна, з ім заставалася толькі адна, чатырнаццаці гадоў ад нараджэння, якая мела ўсё, што ніводная з яе папярэдніц у поўнай меры не магла мець, каб ён звар’яцеў ад любові.

Яе звалі Амэрыка Вікунне. Яна прыбыла два гады назад з прыморскай сялібы Пуэрта Падрэ, накіраваная ўласнай ся­м’ёй да яе апекуна Флярэнтына Арысы, з якім мела прызнаныя сваяцкія сувязі. Яна атрымала ўрадавую стыпендыю на пе­дагагічную адукацыю і прыехала з невялічкім клункам адзення і маленькім, рыхтык лялечным, бляшаным куфрам. Ледзь яна спусцілася з борта карабля ў белых чаравіках і з залатой коскаю, Флярэнтына Арысу працяла прадчуванне, што яны будуць бавіць разам шмат якія нядзельныя сіесты. Яна была яшчэ дзяўчынкай ва ўсіх адносінах, з няроўнымі зубкамі і драпанымі каленкамі. Але ён адразу здагадаўся, якая гэта будзе неўзабаве жанчына. Ён выхоўваў яе для сябе доўгі год з суботамі ў цырку, з нядзелямі ў парках з марозівам, з вечарамі, падчас якіх ён дабіваўся яе даверу і пяшчоты. Ён пяшчотна вёў яе за руку да свайго патаемнага халасцяцкага пакоя з хітрасцю добранькага дзядулі. Для яе ўсё здарылася раптоўна: нібыта перад ёю адчынілася нябесная брама. Яна быццам бы разарвалася ў буйной квецені, ад якой лунала ў німбе шчасця, і гэта эфектыўна стымулявала вучобу, бо яна заўсёды імкнулася быць першай на курсе, каб не пазбавіцца права пакідаць інтэрнат напрыканцы тыдня. Для яго гэта быў найцяплейшы прытулак у бухце старасці. Пасля доўгіх гадоў разлічаных любоўных спраў прэсны смак цнатлівасці прынёс яму дзівосы абноўленай распусты.

Усё супала. Яна паводзіла сябе натуральна, як дзяўчынка, гатовая адкрываць жыццё пад апекай шаноўнага чалавека, які нічому не здзіўляўся, а ён свядома паводзіў сябе, як састарэлы жаніх, хоць усё жыццё больш за ўсё баяўся гэтага. Ён ніколі не атаясамліваў яе з Фэрмінай Дасай, нягледзячы на тое, што параўнанне міжволі напрошвалася: узрост, школьная форма, каса, паходка аленіхі і, нарэшце, ганарлівы і непрадказальны характар. Так, нягледзячы на гэта, сама думка пра падмену, якая так падагравала яго ў пошуках міласэрнай любові, знікла ўшчэнт. Яна яму падабалася, якой была, і, нарэшце, ён пакахаў яе з нейкай трапяткой змрочнасцю. З ёю ён упершыню прыняў жорсткія меры прадухілення выпадковай цяжарнасці. Пасля паўтузіна сустрэч яны ўжо толькі і марылі пра сумесныя нядзельныя вечары.

Адзін Флярэнтына Арыса меў права забіраць яе з інтэрната. Ён ездзіў па яе ў шасціцыліндравым «Гудзоне» Карыбскай параходнай кампаніі, і часам, калі не было сонца, яны каталіся на аўто з апушчаным верхам уздоўж пляжа. Ён, як звычайна, у змрочным капелюшы, — і яна, смеючыся ад шчырае радасці, і прытрымліваючы рукамі шапачку школьнае формы, каб яе не здзьмула ветрам. Хтосьці сказаў ёй, каб яна не заставалася даўжэй чым трэба з апекуном, каб не ела ежу, якую ён пакаштаваў, і трымалася на адлегласці ад яго дыхання, бо старасць заразная. Але яна не звяртала ніякай ўвагі на гэтыя парады. Яна ставілася абыякава да таго, што маглі падумаць пра іх, бо ўсе ведалі пра сваяцтва, да таго ж, крайняя розніца ва ўзросце ратавала ад усялякай падазронасці.