Флярэнтына Арыса дазнаўся пра гэта шмат дзён пазней, калі схапілі мужа, што кінуўся наўцёкі, і той распавёў журналістам аб прычынах і спосабе забойства. Цягам многіх гадоў Флярэнтына Арыса з жахам думаў пра лісты з подпісам, ведучы рахунак гадам зняволення забойцы, які добра ведаў яго па справах, бо ён жа карыстаўся караблямі кампаніі. Ён не так баяўся ўдару лязом па шыі альбо публічнага скандалу, як фатальнасці таго, што Фэрміна Даса можа дазнацца пра ягоную нявернасць. Адным з тых дзён прыдушанага чакання жанчына, якая даглядала Трансыту Арысу, затрымалася на рынку даўжэй, чым заўсёды, праз раптоўную навальніцу, і калі вярнулася дамоў, знайшла Трансыту Арысу мёртвай. Яна сядзела на гушкалцы з вянком з папяровых кветак на галаве, нафарбаваная, як заўжды, але з вачыма такімі жывымі і з такой хітраватай усмешкай на вуснах, што жанчына толькі праз дзве гадзіны заўважыла, што Трансыта была нежывая. Незадоўга да смерці Трансыта Арыса раздала суседскім дзецям каштоўныя камяні і залатыя рэчы са збаноў, што датуль перахоўваліся пад ложкам, прыгаворваючы, што гэта цукеркі, іх можна есці, і некаторыя найкаштоўнейшыя рэчы вярнуць не ўдалося. Флярэнтына Арыса пахаваў маці ў старажытным маёнтку Ля-Мана-дэ-Д’ёс, які быў вядомы як Халерныя могілкі, і над магілкай пасадзіў ружовы куст.

У часе самых першых наведванняў могілак Флярэнтына Арыса выявіў, што непадалёк пахаваная і Алімпія Суле­та, без помніка, але імя і дата былі выведзеныя пальцам па свежым бетоне надмагільнай пліты, і Флярэнтына Арыса ў жаху падумаў, што тое была крывавая кпіна ейнага мужа. Калі ружовы куст квітнеў, ён употай пакідаў адну ружу на магілцы Алімпіі Сулеты, а пазней пасадзіў чаранок ад матчынага куста. Кусты так забуялі, што Флярэнтына Арыса мусіў браць з сабою садовыя нажніцы ды іншыя інструменты, каб іх парадкаваць. Але гэта было вышэй за ягоныя сілы, — праз пару гадоў кусты распаўзліся, як пустазелле, сярод магіл, і людзі перайменавалі былыя Халерныя могілкі ў Ружовыя, пакуль нейкі алькальд, які сваім здаровым сэнсам саступаў народнай мудрасці, не загадаў выкарчаваць за ноч усе ружы і павесіць на ўваходнай арцы новую назву ў рэспубліканскім стылі: Універсальныя могілкі.

Матчына смерць зноўку прысудзіла Флярэнтына Арысу да су­ворага распарадку: кантора, сустрэчы з чарговымі каханкамі па жорсткім графіку, партыі даміно ў Камерцыйным клубе, тыя ж кніжкі пра каханне, нядзельныя наведванні могілак. Гэта была іржа руціны, ганебная і страшная, якая, аднак, ратавала яго ад усведамлення свайго веку. Але неяк ня­дзельным снежаньскім днём, калі садовыя нажніцы ўжо не дапамагалі ў барацьбе супраць ружовага кустоўя, ён заўважыў, што ластаўкі сядзяць на толькі што працягнутых электрычных лініях. Ён раптоўна ўцяміў, колькі часу мінула пасля матчынай смерці, і колькі — з дня забойства Алімпіі Сулеты, а яшчэ колькі — з іншага, далёкага снежаньскага вечара, калі Фэрміна Даса даслала яму ліст, у якім пісала, што так, што будзе кахаць яго вечна. Да гэтага дня ён жыў так, нібы час мінае толькі для іншых. А вось на мінулым тыдні ён сустрэў на вуліцы адну са шматлікіх параў, якія злучыліся дзякуючы напісаным ім лістам, і не пазнаў першынца, свайго хрэсніка. Ён выйшаў з няёмкага становішча пры дапамозе гучнай дзяжурнай фразы: «О, дык ён ужо сапраўдны мужчына!» Флярэнтына Арыса застаўся, якім быў раней, і пасля першых сігналаў трывогі ягонага цела, бо датуль здароўе ў яго было бы каменным, як ва ўсіх знешне хваравітых людзей. Трансыта Арыса часта казала: «Мой сын хварэў толькі на халеру». Яна блытала халеру з каханнем, зразумела, яшчэ задоўга да таго, як страціла памяць. Але так ці інакш, яна памылялася, бо яе сын патаемна перажыў шэсць трыпераў, хоць лекар сцвярджаў, што іх было не шэсць, а адзін — усё той самы, які чапляўся зноў пасля кожнага прайгранага двубою. Апрача таго, у яго быў аднойчы бубон, чатыры разы чыры і шэсць разоў экзэмы, аднак ні яму, ні якому-кольвек іншаму мужчыну не прыйшло б да галавы лічыць гэта нечым іншым, чым баявымі трафеямі.

Толькі-толькі адзначыўшы саракагоддзе, яму давялося звярнуцца да лекара са скаргай на незразумелы боль у розных частках цела. Пасля некалькіх аглядаў лекар зрабіў выснову: «Гэта праблемы веку». Ён заўсёды вяртаўся дамоў і нават не пытаўся ў сябе, ці сапраўды ўсё гэта мае дачыненне да яго. Адзіная кропка адліку яго мінулага была ў каханні да Фэрміны Дасы, і толькі тое, што адносілася да яе, тычылася і пражытага жыцця. Так што ў дзень, калі Флярэнтына Арыса бачыў ластавак на электрычных лініях, ён перабіраў мінулае з самага далёкага ўспаміну. Ён прыгадваў выпадковых каханак, незлічоныя рыфы, якія абыходзіў, каб здабыць пасаду загадчыка кампаніі. На памяць прыйшло мноства інцыдэнтаў, спра­вакаваных бязлітасным рашэннем пра тое, што Фэрміна Даса будзе з ім і ён з ёю, што б ні здарылася, насуперак перашкодам. І толькі тады ён уцяміў, што жыццё мінае. Яго ўсхваляваў глыбінны жар, які ішоў з нетраў цела, у вачах сцямнела, і яму давялося кінуць на зямлю садовыя інструменты і абаперціся аб глухую сцяну могілак, каб яго не кінуў на зямлю першы ўдар драпежнай лапы смерці.

— Каб яго чэрці, — ускрыкнуў ён у жаху, — усё гэта — дваццаць гадоў таму! Так яно і было. Дваццаць гадоў мінула таксама, зразумела, і для Фэрміны Дасы, але для яе гэтыя гады былі самымі прыемнымі і плённымі ў жыцці. Страшныя дні ў палацы Касальдуэра засталіся на сметніку яе памяці. Яна жыла ў новым доме, у раёне Ля-Манга, будучы поўнай гаспадыняй свайго лёсу. Жыла з мужам, якога абрала б сярод усіх мужчын свету, калі б давялося абіраць зноў. З ёю былі сын, які працягваў сямейную традыцыю ў Школе медыцыны, і так падобная да яе дачка, што часам яе трывожыла адчуванне паўторанасці. Тройчы яна ездзіла ў Еўропу пасля трагічнай вандроўкі, з якой вырашыла не вяртацца ніколі, каб пазбавіцца ад няспыннага жаху жыцця ў родавым палацы з сям’ёю мужа.

Напэўна, Бог пачуў, нарэшце, ейныя малітвы: праз два гады жыцця ў Парыжы, калі Фэрміна Даса і Хувэналь Урбіна ледзь намацвалі рэшткі кахання сярод руінаў мінулага жыцця, начная тэлеграма страсянула іх весткай пра тое, што донна Блянка дэ Урбіна ў цяжкім стане, а затым амаль адразу прыйшло паведамленне пра яе смерць. Яны тут жа вярнуліся. Фэрміна Даса сышла з карабля, апранутая ў чорную туніку, свабодны пакрой якой не здолеў схаваць яе стану. Насамрэч, яна зноўку зацяжарала, і чуткі пра гэта спарадзілі ананімную песеньку, не зласлівую, хутчэй, хітраватую, чый рэфрэн застаўся модным да канца года: «I што гэта робіць прыгажуня ў Парыжы, што заўжды вяртаецца дамоў, каб нарадзіць?» Нягледзячы на грубасць тэксту, доктар Хувэналь Урбіна замаўляў гэтую песню і шмат гадоў пазней на святах у Грамадскім клубе як знак добрага настрою.

Палац маркіза Касальдуэра і ягонага роду, пра паходжанне і пра геральдыку якога не было дакладных сведчанняў, напачатку быў прададзены муніцыпалітэту за разумную цану, а пасля, калі галандскі даследчык правёў раскопкі і даказаў, што там знаходзілася сапраўдная магіла Хрыстафора Калумба — пятая па ліку, — дом перапрадалі за вялізныя грошы цэнтральнаму ўраду. Сёстры доктара Урбіна засталіся без воты ў кляштары салесіянак, і Фэрміна Даса жыла ў старым бацькавым доме, пакуль не скончылі будоўлю вілы ў раёне Ля-Манга. Яна ўвайшла ў новы дом цвёрдым крокам, увайшла гаспадыняй, з ангельскай мэбляй, прывезенай з вясельнай вандроўкі і дадаткова купленай падчас ваколсветнага круізу. З першага дня яна ўзялася напаўняць дом рознымі відамі трапічных жывёлінаў, якіх сама набывала на шхунах з Антыльскіх выспаў. Яна ўвайшла з адваяваным мужам, з добра выгадаваным сынам і з дачкою, якая нарадзілася праз чатыры месяцы пасля вяртання, і яе ахрысцілі імем Афэлія. Доктар Урбіна, са свайго боку, зразумеў, што не зможа вярнуць сабе жонку цалкам, каб яна была настолькі ягонай, як падчас вясельнай вандроўкі, бо частка любові, якой яму так не ставала і па якой ён сумаваў, была аддадзена дзецям разам з большаю часткай яе часу, але доктар навучыўся жыць і быць задаволеным рэшткамі ейнага кахання. Жаданая гармонія дасягнула кульмінацыі, калі менш за ўсё чакалі, — падчас аднае ўрачыстай вячэры падалі вельмі смачную страву, якую Фэрміна Даса не здолела апазнаць. Яна з’ела вялікую порцыю, але ёй так спадабалася, што яна тут жа ўзяла яшчэ і ўжо шкадавала, што нельга замовіць яшчэ праз прымхі добрага тону, калі дазналася, што з’ела з вялізнай асалодай дзве поўныя талеркі баклажаннага пюрэ. І прайграла яна з годнасцю: з тае пары ў віле, якая ўпрыгожвала раён Ля-Манга, падавалі баклажаны на ўсе спосабы амаль гэтак сама часта, як гэта рабілі ў палацы Касальдуэра. І ўсе елі іх, ды так, што доктар Хувэналь Урбіна жартаваў на старасці гадоў, прыгаворваючы, што хацеў бы мець яшчэ адну дачку, каб назваць яе самым любімым у доме імем: Бэрэнхэна[26] Урбіна.