Доктар Урбіна, з пакорай аддаючы даніну прыналежнасці да ўласнага роду, стаўся глухім да ейнага малення і спадзяваўся на Боскую мудрасць і на жончыну здольнасць прыстасоўвацца да чужога асяродку; з часам, маўляў, усё стане на месца. Яму балюча было бачыць, што маці, чыя прага да жыцця колісь давала моцы жыць нават самым разгубленым, зламалася. Гожая ды разумная жанчына з незвычайнай для яе асяродку пяшчотай у сэрцы на працягу амаль сарака гадоў была душою і целам свецкага раю. Смерць мужа кінула яе ў бездань горычы да такое ступені, што ад колішняе аптымісткі не засталося нічога, бо яна сталася ў душы змрочнай і калючай, увесь свет нібы стаў супраць яе. Адзіна мажлівае тлумачэнне дэградацыі маці хавалася ў крыўдзе за тое, што муж свядома ахвяраваў жыццём дзеля зграі мурынаў, як яна казала, бо адзі­ным апраўданнем ягонай смерці для яе магло быць самаахвяраванне дзеля яе. Так ці іначай, шчаслівы шлюб Фэрміны Дасы доўжыўся столькі, колькі доўжылася вясельная вандроўка, а побач быў муж, які мог бы ўратаваць яе ад канчатковага крушэння спадзеваў, але быў паралізаваны страхам перад матчынай уладай. Менавіта яго, а не дэбільных заловак альбо напаўзвар’яцелую свякруху Фэрміна Даса вінаваціла за прыгатаваную для яе смяротную пастку. Яна вельмі позна зразумела, што за прафесійным аўтарытэтам і вялікасвецкай прывабнасцю чалавека, які стаў яе мужам, хаваліся бездапаможнасць і слабасць, — адным словам, убоства, якое харобрылася грамадскаю вагою яго імёнаў і прозвішчаў.

Фэрміна Даса знайшла суцяшэнне ў нованароджаным сы­не. Яна нарадзіла яго з такой палёгкай, нібы вызвалілася ад чагосьці чужога, і перажыла страх ад самое сябе, калі зразумела, што не адчувае аніякае пяшчоты да той маленечкай істоты са свайго ўласнага жывата, якую павітуха паказала ёй. Ён быў голы, бы засалены і заляпаны крывёю, з абматанай укола шыі пупавінай. Але ў самоце палаца яна зведвала яго ўсё болей і болей, яны пазналі адно аднаго, і Фэрміна Даса з вялікай радасцю адкрыла, што дзяцей любяць не таму, што яны нашыя дзеці, а з-за блізкасці, якая ўзнікае, пакуль іх гадуеш. З часам яна ўжо нікога і нічога не магла трываць у тым доме ейнай нягоды, акрамя сына. Яе душылі самота, сад, падобны да могілак, застаяласць часу ў агромністых пакоях без вокнаў. Яна адчувала, што шалее доўгімі начамі, калі чуліся крыкі вар’ятак з суседняй псіхіятрычнай клінікі. Ёй было зусім няёмка ад звычаю штодня накрываць банкетны стол, з вышываным абрусам, срэбнымі прыборамі і хаўтурнымі кандэлябрамі, каб пяць прывідаў вячэралі нязменным кубкам кавы з малаком і мядовымі пернікамі. Яна зненаві­дзела вечаровыя малітвы, застольную манернасць, бясконцую крытыку таго, як яна ўпраўляецца са сталовымі прыборамі, як шпарка яна ходзіць — бы якая вулічная дзеўка, як апранаецца — бы ў цырку, яе крытыкавалі нават за тое, што яна абыходзіцца з мужам, бы якая сялянка, за тое, што карміла сына, не прыкрываючы грудзей мантылляй. Калі яна ўпершыню самастойна запрасіла сяброў на гарбату а пятай са здобным печывам і кветкавым канфітурам згодна з апошняй ангельскай модай, донне Блянка стала колам напярок таго, каб у ейным доме падавалі людзям патагоннае замест кубка шакаладу і юкавых хлябцоў з расплаўленым сырам. Свякруха не абышла пры­дзірлівай увагай нават яе сны. Аднойчы раніцой Фэрміна Даса распавяла, што бачыла ў сне, нібыта незнаёмец шпацыруе аголеным, раскідваючы жменькі попелу па залах палаца, і тады донна Блянка рэзка перарвала яе:

— Прыстойнай жанчыне не могуць сніцца такія сны.

Да непарыўнага адчування таго, што яна ў чужым доме, дадаліся дзве вялікія бяды. Першая — гэта амаль штодзённая баклажанная дыета на ўсе спосабы, якую донна Блянка адмаўлялася адмяняць з павагі да нябожчыка мужа, а Фэрміна Даса цярпець не магла баклажаны. Яна іх зненавідзела з маленства, яшчэ не пакаштаваўшы, таму што ёй заўсёды здавалася, што яны маюць колер атруты. Праўда, на гэты раз ёй давялося прызнаць, што так ці іначай штосьці змянілася ў жыцці, цяпер яе не прымусіш гэта есці, а калі ў пяць гадоў яна вымавіла нешта пра колер атруты за сталом, бацька змусіў яе з’есці цэлы рондаль на шэсць персон. Яна думала, што памрэ, спачатку праз тое, што яе званітавала здрабнёнымі баклажанамі, а потым праз кубак з касторкай, якую ўлілі ў яе гвалтам, каб вылечыць ад бацькавага пакарання. Гэтыя два моманты змяшаліся ў памяці, ператварыліся ў адно паслабляльнае, як ад згадак пра смак, так і з перапуду перад атрутай, і падчас мярзотных абедаў у палацы маркіза Касальдуэра ёй даводзілася адводзіць вочы, каб не вывернуць вонкі ежу — такія сцюдзёныя касторавыя ваніты падступалі да горла.

Другой бядой была арфа. Аднойчы, цалкам усведамляючы вагу сваіх слоў, донна Блянка сказала: «Я не веру ў прыстойнасць жанчын, якія не ўмеюць граць на піяніна». Гэта быў загад, якому паспрабаваў запярэчыць нават сын, бо найлепшыя га­ды ягонага маленства прайшлі ў галерным рабстве ўрокаў грання на фартэпіяна, хоць у спелым веку ён быў удзячны баць­кам за іхную настойлівасць. Ён не мог сабе ўявіць, як можна прымусіць займацца гэтым чалавека ў дваццаць пяць гадоў ды яшчэ з такім характарам, як у ягонай жонкі. Але ад маці ён дамогся толькі згоды на замену піяніна арфай, па-дзіцячы давёўшы ёй, што гэта інструмент анёлаў. З Вены выпісалі для іх цудоўную арфу, якая здавалася залатой выглядам і гучаннем: пазней арфа станецца бясцэннай рэліквіяй гарадскога музея, пакуль знакаміты пажар не знішчыць літаральна ўсіх экспанаты. Фэрміна Даса скарылася, спрабуючы зрабіць апошні высілак, каб прадухіліць развал сям’і. Яна пачала займацца ў слыннага педагога, якога адмыслова прывезлі з Мампокса, але ён праз пятнаццаць дзён нечакана памёр, і яна некалькі гадоў працягвала заняткі з галоўным музыкам семінарыі, які сваім настроем далакопа скажаў любое арпеджыа.

Фэрміна Даса сама дзівілася сваёй пакоры. Не пагаджаючыся ў думках і ў глухіх спрэчках з мужам у гадзіны, якія раней прысвячалі любові, Фэрміна Даса хутчэй, чым сама магла падумаць, заблыталася ў зарасцях умоўнасцяў і прымхаў свайго новага свету. Напачатку яна карысталася рытуальнай фразай для сцверджання свабоды думкі: «Да чорта веер, вее вецер». Аднак пазней яна пачала даражыць атрыманымі шлюбам прывілеямі, баялася сораму і кпінаў, і была гатовая трываць нават знявагі, спадзеючыся на тое, што Бог, нарэшце, пашкадуе донну Блянку, якая ў малітвах нястомна прасіла паслаць ёй смерць. Доктар Урбіна апраўдваў уласную слабасць крызісам стаўлення да жонкі, нават не спытаўшы сябе, ці не супярэчыць ягоная думка ўстанаўленням касцёла. Ён не дапускаў, што канфлікты з жонкаю ўзнікаюць з прычыны напружанай атмасферы ва ўсім доме, і верыў: прычына закладзена ў самой прыродзе шлюбу — абсурднай вынаходцы, якая існуе толькі дзякуючы бясконцаму цярпенню Бога. Шлюб не меў аніякага навуковага абгрунтавання: чаму дзве ледзь знаёмыя асобы рознага полу без звязкі роднасці, з розным культурным узроўнем раптам прымаюць абавязак жыць разам, спаць разам, падзяляць лёс, які, магчыма, быў прадвызначаны зусім іначай. Ён казаў: «Праблема ў тым, што шлюб завяршаецца штоночы пасля мілавання, і штораніцы трэба ўзнаўляць яго да сняданку». Яшчэ горш складваліся стасункі ў межах іх шлюбу, тлумачыў ён, бо яны былі прадстаўнікамі двух антаганістычных класаў, ды яшчэ ў горадзе, які па-ранейшаму марыў пра вяртанне віцэ-каралёў. Адзіным магчымым матэрыялам, які мог звязаць іх, было ўяўнае і зменлівае каханне, калі яно ўвогуле існавала, а ў іх выпадку яго дакладна не было падчас вяселля, а надалей лёс толькі балюча сутыкнуў іх ілбамі ў той час, калі яны ледзь не прыдумалі сабе сваю гісторыю кахання.

Вось так яны і жылі ў арфавы перыяд. Засталіся ззаду гожыя выпадковасці, калі, напрыклад, яна магла ўвайсці ў ванны пакой, дзе ён мыўся, і, не зважаючы на спрэчкі, на атрутныя бак­лажаны, на сясцёр-вар’ятак і на такую ж вар’ятку свякруху, у ім яшчэ было досыць пяшчоты, і ён прасіў, каб яна пацерла яму спіну. Яна намыльвала яго, трымаючыся тых дробак кахання, якія засталіся пасля Еўропы, і яны абое паддаваліся мане ўспамінаў, міжволі расслабляліся, кахаліся моўчкі, пакуль не паміралі ад любові на падлозе ваннага пакоя, запырсканыя водарнай пенай, чуючы гамонку прыслужніц, якія пралі бялізну за сценкай: «У іх няма больш дзяцей, бо яны не трахаюцца». Час ад часу, калі яны вярталіся дамоў пасля якой шалёнай вечарыны, нуда, што вычэквала іх за дзвярыма, раптам валіла іх долу, і тады адбываўся дзівосны выбух, калі ўсё адраджалася наноў, рабілася, як раней, і на працягу пяці хвілін яны былі тымі неўтаймаванымі каханкамі, як падчас вясельнае вандроўкі.