Флярэнтына Арыса правёў яе дамоў, і ўсю дарогу яна гнявілася. Не могучы таго патлумачыць, яна была ўпэўненая ў тым, што ёй не далі прэміі праз інтрыгі Фэрміны Дасы. Флярэнтына Арыса не звяртаў на яе ўвагі, ён пагрузіўся ў змрочны настрой з моманту ўручэння ўзнагароды, бо вельмі даўно не бачыў Фэрміны Дасы, і той ноччу ў яго склалася ўражанне, што яна глыбока змянілася: упершыню няўзброеным вокам можна было заўважыць, што, як ні круці, яна маці. Гэта не было навіной для яго, бо ён ведаў, што яе сын ужо ходзіць у школу. Аднак мацярынскі век раней не здаваўся яму такім відавочным, як цяпер, мяркуючы не адно па памерах таліі, зменах у хадзе, а й па тым, што ёй не ставала паветра пры чытанні вынікаў конкурсу.
Каб дакументальна падмацаваць свае ўражанні, ён наноў перагледзеў альбомы, прысвечаныя Паэтычным гульням, пакуль Сара Нар’ега гатавала вячэру. Ён разглядаў хромалітаграфіі з часопісаў, зжаўцелыя паштоўкі, што прадаваліся, як сувеніры, ля Натарыяльнае брамы, і гэта было нібыта прывідным пераглядам фальшу ягонага жыцця. Да тае пары ён трымаўся ілюзіі, што ўвесь свет старэе, мяняюцца звычаі, моды, толькі не яна. Але цяпер ён упершыню свядома ўгледзеў, што і жыццё Фэрміны Дасы мінае, і ягонае жыццё збягае, а ён толькі і робіць, што чакае. Ніколі ён не гаварыў пра яе ні з кім, бо разумеў, што не здольны вымавіць ейнае імя так, каб людзі не заўважылі, як ён хвалюецца, — нават вусны збялелі б. Але ў той вечар, калі ён разглядаў альбомы ўжо соты раз вечарамі падчас нядзельнай нудоты, Сара Нар’ега чарговым разам выпадкова ўжыла тое трапнае вызначэнне, ад якіх стыла кроў.
— Яна сапраўдная прастытутка, — сказала яна.
Яна выказала гэта мімаходзь, убачыўшы здымак, на якім Фэрміна Даса на маскарадным балі была ў вопратцы чорнай пантэры, і Сары не давялося называць імя, каб Флярэнтына Арыса здагадаўся, пра каго яна сказала. Баючыся выкрыцця, якога страшыўся ўсё сваё жыццё, ён паспрабаваў быў асцярожна бараніць Фэрміну. Адзначыў толькі, што ён амаль не ведаў Фэрміны Дасы — знаёмства зводзілася да фармальных вітанняў — і нічога не ведаў пра яе асабістае жыццё, але думаў, што гэта цудоўная жанчына, якая стварыла сябе з нічога, дзякуючы ўласным вартасцям.
— Дзякуючы шлюбу па разліку з чалавекам, якога не кахае, — перарвала яго Сара Нар’ега. — Гэта самы агідны ўзор прастытуцыі. Не такімі рэзкімі словамі, але таксама ў тоне суворай маралі маці казала Флярэнтына Арысу тое самае, спрабуючы сцішыць ягонае гора. Узрушаны, ён не знайшоў адпаведнага адказу на словы бязлітаснай Сары Нар’егі і вырашыў змяніць тэму. Аднак Сара Нар’ега не паддалася і працягвала паліваць брудам Фэрміну Дасу, пакуль не адвяла душу. Усплёск інтуіцыі, які Сара Нар’ега не здолела б вытлумачыць, падказваў: Фэрміна Даса зладзіла змову, каб не даваць ёй прэміі. Прычын для такога сцверджання не было: яны не былі знаёмыя, не ведалі адна адну ў твар, і Фэрміна Даса не мела ніякага дачынення да конкурснага вердыкту, хоць была ў курсе спраў журы. Сара Нар’ега дадала безапеляцыйным тонам: «Мы, жанчыны, — празарлівіцы». І гэтым спыніла спрэчкі.
Тады Флярэнтына Арыса і яе ўбачыў іншымі вачыма. Для яе таксама міналі гады. Няўрымслівая натура бясслаўна марнела, гадамі стрымванае каханне вымушала яе ўсхліпваць, на павекі ўжо леглі цені мінулай горычы. Гэта была ўчорашняя кветка. Апрача таго, ад гневу паразы яна страціла лік кілішкам брэндзі. Гэта не была ейная ноч: пакуль елі падагрэты рыс з какосам, яна спрабавала высветліць унёсак кожнага ў стварэнне паэмы, каб дазнацца, колькі пялёсткаў Залатой архідэі яны маглі атрымаць паасобку. Не ўпершыню яны пускаліся ў беспрадметныя дыскусіі, але ён скарыстаўся выпадкам, каб гаварыць, вярэдзячы адкрытую рану, абразы. Вось так яны схапіліся ў бязглуздай спрэчцы і прыгадалі ўсе дробныя крыўды, што назапасіліся за пяць гадоў любоўнае сувязі.
Заставалася дзесяць хвілін да поўначы, калі Сара Нар’ега стала на крэсла, завяла насценны гадзіннік і паправіла стрэлку на вока, верагодна, з намерам сказаць яму без слоў, што час сыходзіць. Тады Флярэнтына Арыса адчуў тэрміновую неабходнасць вырваць з карэннем гэтую сувязь без любові і стаў шукаць зачэпку, каб узяць ініцыятыву ў свае рукі, — так ён дзейнічаў заўсёды. Ён маліў Бога, каб Сара Нар’ега паклікала ў ложак — вось тады ён бы сказаў ёй, што не, усё скончана, — ён папрасіў яе, калі яна спусцілася з крэсла, прысесці побач. Аднак яна вырашыла трымацца на адлегласці і села ў крэсла для гасцей. Тады Флярэнтына Арыса працягнуў ёй указальны палец, абмакнуўшы яго ў брэндзі, — Сара Нар’ега любіла смактаць яго ў прэлюдыях любові. Яна адвярнулася.
— Не трэба, — сказала яна, — я чакаю чалавека.
З тае пары, як яму адмовіла Фэрміна Даса, Флярэнтына Арыса навучыўся пакідаць за сабой апошняе слова. Пры менш горкіх абставінах ён бы дабіўся згоды Сары Нар’егі і завяршыў бы ноч з ёю ў раскошным ложку, бо ён быў упэўнены ў тым, што жанчына, якая аднойчы легла з мужчынам, і надалей будзе спаць з ім, толькі б мужчына таго захацеў ды здолеў абудзіць пяшчоту. Ён напакутаваўся дзеля ўласнае ўпэўненасці, ішоў на што заўгодна нават пры самых цёмных прыгодах, толькі б не даваць аніводнай жанчыне мажлівасці сказаць апошняе слова. Але тае ночы ён адчуў сябе гэтакім зняважаным, што ўраз выпіў брэндзі, паказваючы, як толькі мог, сваю крыўду, і пайшоў моўчкі, нават не развітаўшыся. Яны больш ніколі не бачыліся.
Сувязь Флярэнтына Арысы з Сарай Нар’егай была адной з найдаўжэйшых і найстабільнейшых, хоць і не адзінай за тыя пяць гадоў. Калі ён зразумеў, што яму з ёю добра, перадусім у ложку, але што яна ніколі не заменіць яму Фэрміны Дасы, ягоныя ночы самотнага паляўнічага зноў пачасціліся, і ён даваў рады часу і сілам, дзе толькі мог. Аднак Сара Нар'ега сталася на пэўны час цудам палёгкі. Ва ўсялякім разе на той час ён здолеў жыць, не бачачы Фэрміны Дасы, чаго раней не ўдавалася: ён у любы момант мог кінуць свае справы, каб выйсці шукаць яе там, дзе падказвала ягонае прадчуванне. Шукаў ён яе на самых невергодных вулках, у месцах, дзе яе быць не магло, бяздумна хадзіў з такою нудой у душы, што не мог знайсці спакою, пакуль не ўгледжваў яе хоць на хвілю. Расстанне з Сарай Нар’егай зноў патрывожыла яго прыспаныя летуценні, і ён зноўку адчуў сябе, як у тыя вечары бясконцага чытання ў скверыку, але гэтым разам усё стала складанейшым праз думку, што доктар Хувэналь Урбіна мусіць памерці.
Здаўна Флярэнтына Арыса ведаў, што ягоны лёс — ашчаслівіць удаву, якая ашчаслівіць і яго, але гэта ніяк не турбавала яго. Наадварот, ён быў да гэтага падрыхтаваны. Ён так добра ведаў іх па сваіх прыгодах, што ўрэшце ўпэўніўся: свет поўны шчаслівых удоў. Ён бачыў, як яны шалелі ад гора, калі хавалі мужа, як малілі, каб іх пахавалі жыўцом у той жа труне і пазбавілі такім чынам ад бядотаў змрочнае будучыні, але паступова прыходзіла замірэнне з рэальнасцю новага становішча, і яны адраджаліся з попелу, праяўлячы маладую жывучасць. Яны пачыналі жыць, нібыта інсекты ў цені вялізных пустых дамоў, выслухоўвалі споведзі прыслужніц, лашчылі пустыя падушкі і пакутавалі ад адсутнасці клопату пасля мноства гадоў бясплённага рабства. Яны марнавалі час, прышываючы гузікі да вопраткі нябожчыка, чаго раней ніколі не паспявалі зрабіць, бясконца прасавалі кашулі з накрухмаленымі каўнерыкамі і манжэткамі, каб яны віселі ў ідэальным парадку. Працягвалі класці ў прыбіральні мыла, якое ён любіў, мянялі навалочкі з ягонай манаграмай у ложку, ставілі прыбор там, дзе ён звычайна сядаў за стол, на выпадак, калі ён раптам вернецца адтуль без папярэджання, як рабіў пры жыцці. Але ў тых рытуалах самоты яны пачыналі ўсведамляць, што зноў атрымалі свабоду пасля таго, як адмовіліся не толькі ад свайго прозвішча, але і ад сваёй самасці, і ўсё — замест жыццёвай трываласці, якая насамрэч была адной са шматлікіх нявесціных ілюзій. Толькі яны ведалі, як цяжка было з чалавекам, якога шалёна кахалі і які, мажліва, іх таксама кахаў. Але яго ж даводзілася даглядаць да апошняга ўздыху, карміць грудзьмі, мяняць яму запэцканыя пялюшкі, адцягваючы ўвагу матчынымі прыгаворкамі, каб зменшыць страх, які ён адчуваў перад ранішнім выхадам на вуліцу і сутыкненнем з рэчаіснасцю. Аднак варта было мужу выйсці з дома пад жончыны падбухторванні скарыць свет, і ўжо яна заставалася сам-насам з жахам, ці вернецца ён калі. Такім было жыццё. Каханне, калі яно існавала, было нечым асобным, нечым у іншым жыцці.
