І толькі ён паспеў падумаць пра гэта, як роўны, мёртвы голас пачаў аддавадь словы каманды.

Касачэўскі чуў, што галандскай мове ўласціва падаўжэнне галосных. Да таго ж, ён чытаў “Уленшпігеля”, дзе таксама трапляюцца галандскія словы. Але ў тую хвіліну ён не думаў пра гэта. Ён арганічна адчуваў, што гэта менавіта галандскія словы.

Што за дябал?! Але які голас, які мёртвы голас!

У тую самую хвіліну ён пачуў, як другі голас, малады і жаласны, пачаў прасіць аб нечым. Гэты раз мова здалася яму нямецкай, якую ён трохі ведаў. Ён нават разабраў паасобныя словы:

- Нявеста... нявеста... Яна чакае... Злітуйцеся... Гэта тут,

блізка.

У адказ зноў той самы мёртвы голас і незразумелыя словы.

- Марыя! Марыя! - зноў пачаў жаласна стагнаць малады голас.

- Марыя!

Касачэўскі адчуў, што ў яго пачало падазрона паколваць у каранях валасоў. Гэты голас гучаў такой непрыхаванай прагай, такой адвечнай тугой, што мурашкі прабеглі ў яго па спіне.

- Пусціце яго, - сіпата крыкнуў Касачэўскі.

Але ў тую самую хвіліну нешта пераляцела цераз борт і пляснулася ў ваду, а карабель, змяніўшы трохі курс, пачаў аддаляцца і канчаткова растаў у тумане.

Толькі голас яшчэ маліў недзе з такім жарам і безнадзейнасцю, што, здавалася, памеркне святло. Але гэта была ўжо невядомая мова:

- Марыя! Марыя! Тамуз! Панмегас тэфнеке!

Касачэўскі ўзяўся за вёслы і пачаў падграбаць да таго месца, дзе, ён бачыў, нешта ўпала ў ваду. Ён падплыў бліжэй і раптам убачыў пузатую, дзіўнай формы бутэльку, што плыла, пабліскваючы мокрым шклом.

Ён працягнуў да яе руку, спадзеючыся, што яна растане ў паветры. Але бутэлька лягла ў яго руку зусім адчувальным цяжарам. Ён паклаў яе ў човен і некаторы час сядзеў з закрытымі вачыма. Пасля расплюшчыў іх - бутэлька была на месцы, і ў ёй жаўцеў скрутачак паперы. Сэрца тахкала. Лявон акунуў галаву ў ваду. Парныя кроплі падалі яму за каўнер. Пасля пачаў машынальна выграбаць да берага.

Т олькі калі сталі бачны дзюны на беразе і туман пачаў звівацца і знікаць, Касачэўскі ўзяў бутэльку і абчысціў яе рыльца. Шматок жоўтай паперы ўпаў яму на далонь. Востры гатычны шрыфт, які з цяжкасцю разбіраеш.

“Anno 1657. Божа, злітуйся над душамі маракоў. Я, Хрысціян Рабе, марак з праклятага карабля, невядома колькі год блукаю тут. Нашто я не слухаўся бацькоў, нашто я ўцёк у любімае, страшнае мора? Мяне чакаюць дома. Дні цякуць над намі, як хвіліны, годы - як дні. Я не ведаю, ці жывыя яны, усе, каго я любіў. Калі хто вылавіць гэтае маё апошняе прывітанне, хай занясе яго ў горад на вуліцу Літасцівых Юзафітаў у дом ля самай Старой Вежы на другі паверх. Даруй мне, сівая маці. Даруй мне, Марыя. Ты дарэмна гадавала свой вясельны мірт. Мы будзем імчацца, пакуль нас не праглыне мора, бо “Лятучы Галандзец” - імя нашага карабля”.

Лявон выйшаў на бераг у поўным неўразуменні. Што гэта можа быць? Міраж! Але вось у руках бутэлька. Жарт! Але хто можа цяпер разыгрываць такія дарагія жарты? Адкуль гэты стары, хуткі, як песня, карабель? Не, гэта немагчыма. Застаецца адно: можа, я пачынаю вар’яцець і ўсё гэта напісаў сам, у трансе? Таксама неверагодна. Божа мой, што ж гэта такое робіцца?

Але ён ведае адно. Гісторыя гэтая цалкам незразумелая, дзіўная, небывалая ніколі на зямлі. Калі ён сапраўды не хоча звар’яцець, ён павінен пайсці па гэтаму старажытнаму адрасу, паглядзець, ці не захаваўся той дом. Яму, нарэшце, проста цікава.

Але што гэта, што гэта такое, што?

ІІІ

Ён пакутліва думаў пра гэта ўвесь час, пакуль ехаў цалкам сучасным аўтобусам да горада. Не пераставаў думаць і тады, калі ў старым горадзе сапраўды адшукаў вуліцу Літасцівых Юзафітаў.

Гэта быў старажытны заімшэлы горад, пабудаваны, вядома, яшчэ ў часы нямецкага панавання. Круглыя і квадратныя вежы, муры, вулачкі такія блытаныя, што можна было, пакруціўшыся па іх, самога сябе пабачыць у спіну. Аўтамабілі тут не з’яўляліся, бо нават два чалавекі ледзь маглі тут размінуцца.

“Чорт пабяры, а раптам і праўда?” - варухнулася ў галаве Касачэўскага неспадзяваная думка.

Адагнаўшы яе, ён блытаў вулкай Юзафітаў яшчэ з паўгадзіны, пакуль не натрапіў на Старую Вежу, або Вежу Германа, як яе называлі.

Сапраўды, вуліца тут канчалася, і да самай вежы прыляпіўся домік, ад якога так і веяла старасветчынай. Маленькі, шэры другі паверх выступае над першым, дах стромы. І спічастая вежа прыляпілася на ім - проста хоць малюй.

Напэўна, выгляд у Касачэўскага быў такі дзіўны, што нейкі малады чалавек у стракатым гальштуку паглядзеў на яго і ўсміхнуўся на поўны рот. Але Лявону было не да яго. Ён хутка перасек вуліцу і, нырнуўшы ў дзверы, пачаў павольна лезці кудысь па вінтавых сходах. Было цёмна. Пахла цвіллю.

Вось і другі паверх, а на ім адзіныя, абабітыя самай празаічнай цыратаю дзверы. Званка няма. “Добра хоць гэта”, -падумаў Касачэўскі.

Ён стукнуў у дзверы раз, пасля другі - ніхто не адказвае. Злёгку штурхануў іх - падаліся. Уціснуўся ў цёмную прыхожую і адразу пабачыў прамень дзённага святла, што падаў з прачыненых дзвярэй. Ён сабраўся ўжо крыкнуць, ці ёсць хто-небудзь, калі раптам пачуў жаночы голас і аслупянеў.

Каралі гэтыя мне сціснуць шыю,

Вянец вясельны галаву прыгне.

Нашто ён мне? Ix косці мора мые.

Ix карабель даўно ляжыць на дне.

Голас зазвінеў тугою. Такая маладая, моцная горыч была ў ім, такі боль, што ў Касачэўскага зашчымела ў горле.

І дна марскога нежывыя цені

Схавалі ад мяне і ад бацькоў

Адвагу іх, ix ярасць і сумленне,

I да радзімы верную любоў.

А голас пытаў, клікаў. Слёзы чуліся ў ім. А пасля ярасць:

Дзе ён, каханы? О, як сэрца ные.

Зірнуць бы ў вочы родныя яго,

Арліныя, халодныя, стальныя,

Жахлівыя для лютых варагоў.

Хто памятае ix? О божа, божа!

Палае ўсё, i гіне наш народ.

Такой задушэўнасцю гучаў гэты невядомы голас, што ў Касачэўскага слёзы прасіліся на вочы. Што гэта было? Казка?

Я не аддам яму кахання руту.

О дарагі мой, мой няшчасны край,

Я паміраю. Вось яна, атрута.

Бывай, зямля. Каханы мой, бывай.

Голас сарваўся ад хвалявання, ад відавочнага болю.

О, як пячэ! Каханы мой, мой любы.

Хутчэй сюды праз хвалі ўсіх марэй.

Цалуй мяне ў мярцвеючыя губы.

Канец... канец...

Голас заміраў. Адначасова пачулася шападенне i стук ад падзення цела. Не памятаючы сябе, Касачэўскі кінуўся ў пакой:

- Што вы робіце?! Супыніцеся!

І асекся, разумеючы, што зрабіў вялікае глупства і н е далікатн асць.

У пакоі на падлозе ляжала дзяўчына. Касачэўскі не паспеў заўважыць, прыгожая яна ці не. Ён заўважыў толькі яе ўбор, аксамітную вішнёвую сукню старажытнага крою і сярэбраны, тканы “караблік” на доўгіх косах.

Дзяўчына павольна ўстала з падлогі.

- Што гэта такое?

Ніхто не мог бы сказадь гэта больш годным тонам, і Касачэўскі мармытнуў:

- Прабачце, я стукаў. Але вы не адказалі. Пасля я пачуў... і кінуўся...