— Увогуле запішы так, — перастаў стукаць Антось. — Дождж заўсёды кажа: «Не пайду туды, дзе просяць, а туды, дзе косяць; не пайду, дзе ждуць, а туды, дзе жнуць».

— А цяпер якую-небудзь казачку раскажыце, — узяў Кастусь другі сшытак,

— Казку, кажаш? Усякія бываюць казкі: адны выдумка, а другія — быль… Раскажу я табе казку-праўду… Згубіўся ў чалавека вол. Шукаў ён яго, шукаў, строс увесь лес — нідзе няма! Бяда чалавеку. Дома работы па вушы: трэба араць, сеяць, дый час праходзіць. Кепска! «Калі знойдзецца вол, то дам у цэркаў саракоўку», — кажа сам сабе чалавек. Аж тут бачыць — стаіць вол! «А каб цябе ваўкі задушылі! Гэта ж трэба! Чуць саракоўкі, як у печ, не ўкінуў!» Узяў ён паплеціну ды калі пацягне ёю вала: «А дадому, каб ты здох, каб ты!»

Малады семінарыст не толькі запісваў тое, што стварала вякамі народная мудрасць. Ён складаў і ўласныя творы. Пісаў на беларускай мове і па-руску. Аднак усё больш схіляўся да думкі, што роднае слова хутчэй дойдзе да сэрца і душы непісьменнага селяніна, да свядомасці яго дзетак.

Кастусь добра пераканаўся ў гэтым, калі чытаў які-небудзь твор з хрэстаматыі Філонава сваім сястрычкам Міхаліне, Юзі і Аленцы. Дзяўчаткі з цікавасцю слухалі апавяданні Гогаля ці вершы Някрасава, але многія-многія словы і выразы ім былі незразумелыя. Іншая справа, калі прачытаеш дзецям запісы беларускіх казак і жартаў. Якім жывым аганьком і весялосцю загараліся тады іх вачаняты!

Пераконвалі і надавалі веры ў сілу і моц роднага слова дзве маленькія кніжачкі, якія падараваў семінарысту Іван Міцкевіч — колішні дарэктар Яська, а цяпер настаўнік народнай школы дзесьці за Мінскам.

Іван наведаўся ў Альбуць, каб разам са сваім былым вучнем схадзіць у грыбы. Кастусь узяў кош і з радасцю павёў Яську на знаёмыя грыбныя баравіны. Хлопцы перайшлі лагчынкаю на Доўгі Лужок, потым праз ельнік зрэзалі на Млыновішча, заглянулі ў бярэзнік, дзе некалькі год таму назад дзядзька Антось трапіў на неруш і нарэзаў сявеньку баравікоў. Але грыбоў было мала, і Кастусь з Іванам павярнулі на Ліпава. Неўзабаве яны выйшлі на дарогу, што вяла ў Ласток.

— Давай заглянем да Амброжыка-Кубла, — прапанаваў Кастусь.

Амброжык Дземідовіч, які цяпер гаспадарыў у Ластку, з радасцю сустрэў гасцей, пачаставаў іх медавухай, павёў на ўзмежак, дзе расла лістоўніца. Дрэўца цяжка было пазнаць: яно паднялося ўгару, распусціла густое голле...

Вяртаючыся дамоў, хлопцы прыселі ў цяньку адпачыць. Разгаварыліся пра вучобу ў семінарыі, пра настаўніцкія справы.

— Помню, убачыў я цябе, Іване, у семінарскай форме, — зайздросна стала… А як выручылі вы ўдаву Сынклету, дык, браток ты мой, я тады сказаў сабе: «Пайду вучыцца на настаўніка»… А вось правучыўся два гады ў семінарыі і знаеш… пічкаюць галаву ўсялякай філарэтаўскай дрэнню, ад якой моташна робіцца…

— Так то яно так, Косця, але без навукі таксама нельга. Трэба вучыцца і не падаць духам… Праўда, Сянкевіч гаварыў мне, што ты нос не вешаеш, а весяліш хлопцаў мікалаеўшчынскімі казкамі і здарэннямі… Прыходзь ка мне, дам пачытаць беларускую кніжачку, «Тарас на Парнасе» яна называецца… Па-беларуску напісана. Так смешна — жывот падарвеш.

Кастусь у той жа дзень пайшоў з Іванам у Мікалаеўшчыну і прынёс дзве кніжачкі: паэму «Тарас на Парнасе» і зборнік вершаў нейкага Сымона Рэўкі з-пад Барысава «Смык беларускі», надрукаваны лацінкай у Пазнані.

— Павячэрай, сынку, — запрашала маці. — Няма чаго сушыць мазгі кнігаю… Вунь паблажэў нават…

— Мамачка, такая кніга, каб ты ведала... Паслухай толькі:

Узяўшы хустачку, Венера

Пайшла мяцеліцу скакаць,

Прыгожа, стройна цераз меру,

Пяром не можна апісаць.

Чырвона, тоўста, круглаліца

I вочы, як на калясе;

Як жар, гарыць яе спадніца,

І стужкі ўплецены ў касе…

Многа цікавага было і ў зборніку «Смык беларускі». Праўда, Кастусь горш разбіраў лацінку, але скора прызвычаіўся. Усю ноч прасядзеў ён над кнігай, па некалькі разоў перачытваў вершы Сымона Рэўкі. Хто ён такі, гэты Рэўка, што асмеліўся пісаць па-беларуску? Дзе ён жыве, калі друкуе вершы аж у Пазнані? Відаць, недалёка, недзе тут, на Беларусі, бо добра ведае жыццё тутэйшага селяніна…

Чаму цёмны, мужычок?

— Бо пад цёмным сяджу.

Чаму бяздомны, мужычок?

— Бо чужога гляджу.

Чаму хіцёр, мужычок?

— Бо дурны, як варона.

Чаму ўмёр, мужычок?

— Уцякаў ад «закона»!

Чытаў Кастусь гэтыя простыя і праўдзівыя радкі, і яму самому хацелася напісаць пра сялянскае жыццё, пра цяжкую леснікову службу…

***

Пасля летніх канікул на першым жа ўроку рускай літаратуры Фядот Андрэевіч Кудрынскі сабраў у вучняў другога класа сшыткі з запісамі народных песень і казак. Здаў настаўніку свае запісы і Кастусь.

Прыйшоў ён назаўтра ў бібліятэку, а Фядот Андрэевіч кажа:

— Чытаў, чытаў, Міцкевіч, я вашы сшыткі… Цудоўна! Такія жамчужыны народнай мудрасці! I запіс добры… Рука ў вас набітая. Ці не пішаце вы самі што-небудзь — вершы або апавяданні? Прызнайцеся… Я па стылю бачу, што пяром валодаеце. Пішаце трохі? Ну, я так і думаў. Давайце, Канстанцін, бярыце свае вершы і сёння ж прыходзьце да мяне на кватэру. Дамовіліся?

Кастусь не пайшоў бы да Кудрынскага: няёмка ісці на кватэру і боязна паказваць сваю пісаніну, але настаўнік прыслаў пасланца — Уладзіміра Міцкевіча, які вучыўся ў першым класе.

— Ідзі, Кастусь, цябе Фядот Андрэевіч чакае. Ён сказаў, каб ты не забыў узяць сшыткі.

Кудрынскі жыў недалёка ад семінарыі, на Клецкай вуліцы. Маленькі драўляны домік, які здымаў настаўнік, стаяў на водшыбе ад вуліцы, у садзе, між яблынь і бэзавых кустоў.

— Вось мая келля, — адчыніў Фядот Андрэевіч дзверы ў пакой, дзе было паўнютка кніг. — Давайце пачытайце, ці не, лепш я сам…

Кастусь сеў на краёчак крэсла і з хваляваннем чакаў, што скажа Кудрынскі.

— Ну, Міцкевіч, прачытаў я вашы байкі… Някепска, ёсць у вас божая іскра, але вельмі ж моцна адчуваецца Крылоў… Ён задае вам тон, вы часам пераймаеце яго… Трэба шукаць сваю дарогу, свой голас… А ці няма ў вас беларускіх вершаў?

— Ёсць… Адзін называецца «Вясна», а другі «Бедната», — падняўся Кастусь з крэсла. — Я іх сам прачытаю…

Ідзе вясна ўжо, дзякуй богу,

Згінуў снег з сырой зямлі.

Парсавала гразь дарогу,

Перавалы загулі.

Усё расце, ўсё ажывае:

Вярба, кветкі, трава, дуб….

Адзін мужык ані не мае:

Няма нічога ані ў зуб.

У гумне ні каплі сена,

У засеку — ні снапка,

На дрывотні — ні палена,

Няма хлеба ні куска.

— Добра, добра! — ківаў галавою Фядот Андрэевіч.

У пакой зайшла паслухаць Кастусёвы вершы жонка Кудрынскага — ветлівая маладая жанчына з русымі косамі. Семінарыст трохі збянтэжыўся, але працягваў чытаць:

Дзе ты, праўда, запрапала?

Куды заляцела?

Ці ты ў воду камнем пала,

Ці ў агні згарэла?

Ў грошах праўда прападае,

Ў грошах запрапала.

I хто грошай многа мае

Ў таго праўды мала.

— Знаеце, што я вам скажу, Міцкевіч? — узрушана прамовіў Кудрынскі. — Беларускі верш — вось ваша сапраўднае прызванне! Тут ёсць жывасць, шчырасць і — калі хочаце ведаць — вастрыня, нават смеласць! Можа радок яшчэ не зусім гладкі, але важкі — думка ёсць… Працуйце! Я з радасцю паслухаю беларускае слова...

СЕЛЯНІН 3-ПАД ГЛУСКА

Восенню ў Нясвіжы збіраюцца вялікія кірмашы. На плошчы, непадалёк ад настаўніцкай семінарыі, выстройваюцца сялянскія падводы, купецкія фуры, рэсорныя каламажкі засцянковай шляхты. З’язджаюцца сюды людзі з усяе ваколіцы: з-пад Снова і Паланечкі, Бабоўні і Цімкавіч, Гарадзеі і Сваяціч. Калі глянуць у такі дзень з акна другога паверха семінарыі на рыначную плошчу, дык здаецца, што гэта нейкі мурашнік.

Шум, гоман. Пішчаць парасяты, крычаць гусі. Расстаўляюць свой тавар ганчары, крыху далей расхвальваюць цабэркі, дзежкі і кадушкі бондары. Тут тупаюць больш жанчыны. Мужчыны таўкуцца з таго краю, дзе навязана жывёла. Важна расходжваюць афіцэры артылерыйскай брыгады, раскватараванай у Нясвіжы. Ля коней, кароў і вазоў, дзе задаволена рохкаюць гладкія «ягамосьці», аціраюцца рухавыя нясвіжскія мешчанчукі. Яны не купляюць і не прадаюць, але памагаюць людзям збываць тавар з надзеяй, што і ім перападзе сякі-такі магарыч.