А ў млынара дзве дачкі…

Герцум, берцум, цудра дрэйцум,

Цумбар, бумбар, дзве дачкі…

— Ну, зацягнулі ўжо мужыцкія прыпеўкі, — закруціў носам Стась Бароўскі.

— Мы ўсе мужыкі. А ты, Стах, хто такі? — пытаўся Кастусь у цыбатага семінарыста з доўгімі вушамі і адвіслай губою.

— Я? Я — шляхціц, дваранін!

— Ты дваранін? — тыцкаў Кастусь пальцам у худыя грудзі Бароўскага. — Каб адкапаў з магілы твайго дзеда, то ў яго яшчэ і лапці не згнілі…

Хлопцы ведалі, што Стасяў бацька — бедны хутаранец з-пад Сваяціч — быў заядлы католік, а маці праваслаўная. Каб паступіць у семінарыю, іх сыну прыйшлося ацурацца касцёла і пайсці з маткай да споведзі ў царкву. Аднак у Стахавым куфэрку па-ранейшаму ляжалі кантычкі: ён стараўся дагадзіць Ісусу і пану Езусу.

— Давайце «Доміна», — прапаноўваў Самахвал, і семінарысты зацягвалі песню, якую вельмі не любіў Бароўскі:

Д-омі-на! До-омі-на! —

цягнуў басам Аляшкевіч.

Усе хорам весела падхоплівалі:

Скок баба з коміна,

А дзядок за касу:

«Дай, баба, каўбасу!»

— Ціха, блюзняры! — стукаў у дзверы вартаўнік Мінька.

Але хлопцаў было цяжка стрымаць. Яны пераходзілі да другога нумару праграмы: расказвалі анекдоты, жарты, смешныя гісторыі.

— Пачынай, Стары,— уступаў Аляшкевіч месца на падаконніку Кастусю Міцкевічу, якога ў семінарыі так празвалі за тое, што ён любіў са старэчаю развагаю гутарыць пра народнае жыццё і сялянскую долю. — Давай што-небудзь такое, каб ажно пуп развязаўся…

— Жыў у Мікалаеўшчыне Сёмка Дземідовіч… — пачынаў Кастусь.— Было з ім такое здарэнне. Зжаў ён ярыну. Ячмень звязаў у снапы, а авёс разлажыў на прост. Пайшоў дождж, змачыў увесь прост і снапы. Назаўтра выглянула сонейка, Сёмка павярнуў прост і развязаў снапы, Адкуль ні вазьміся — дождж! Зноў намачыў прост і яшчэ ў прыдачу снапы. Узяла Сёмку злосць: «Эх, каб злавіў таго бога, ды каб адшалёстаў пугаю пяты і спісягаваў яшчэ нешта, каб сесці не мог, то знаў бы, валацуга, як псаваць людзям збожжа…»

Хлопцы зарагаталі.

— Ну, Стары, яшчэ што-небудзь!

— Пытаецца поп у вучня: «Колькі ёсць багоў?» А той добра не расшалопаў, пра што ідзе гаворка, яму здалося бабоў, дык ён кажа: «Была поўна каробка, але Пракопава свіння, трасца яе галаве, з’ела!..»

— Вось Стары, дык Стары! — засмяяўся і багамольны Стах. — Гэ-та ж трэба прыдумаць… Пракопава свіння з’ела!..

— Цяпер слухайце яшчэ адну гісторыю, — увайшоў у сваю ролю Кастусь. — Чуў я яе ад цесляра Мікодыма Кухарчыка… О, браткі, ведаў чалавек розныя казкі, не раўня мне! А яшчэ старац адзін заходзіў у нашу леснічоўку… Дык у яго казках заўсёды мужык наверсе, заўсёды перахітруе пана… Чакай, чакай, не падганяй, цёзка, зараз успомню… Ага!

Хлопцы сядзелі хто на стале, хто на ложку; у дзвярах стаялі семінарысты з суседніх пакояў.

— Было гэта на Палессі. У лесе сярод балота прытулілася сабе вёска. Паставілі ў гэтай глухой вёсачцы царкву. Прыехаў поп служыць першую абедню, сабраў людзей ды кажа: «Глядзіце ж, браткі, як стану правіць службу, каб вы толькі тое рабілі, што я буду рабіць…» От поп моліцца, а дзяк раздувае кадзільніцу і неяк укінуў вугаль папу за халяву. Прыпёк вугаль, дык поп туп нагою! I ўсе тупнулі. Поп другі раз тупнуў — і людзі за ім. Потым бацюшка бурдэнц на падлогу — і ўсе мужыкі паселі… Поп задраў нагу ўгару і давай дрыгаць, і ўсе дрыгаюць… А вугаль, на яго ліханька, і не думае выпадаць. Пачаў поп разувацца, а за ім і людзі. «Годзе, дурні!» — крыкнуў бацюшка. «Годзе, дурні!» — паўтарылі мужыкі. Калі сяк-так кончылася служба, дзяк шапнуў папу на вуха: «От, бацюшка, мы з вамі сёння спартачылі абедню». Прайшоў з таго часу без малога год, і сяляне дапытваюцца: «А калі гэта, айцец, будзе тое свята, што нагамі дрыгаюць — у пятніцу ці суботу?..»

***

Паступова стала звычкай, што семінарысты ў суботу пад вечар збіраліся ў пакой, дзе жыў Кастусь, і чакалі, калі ён пачне расказваць жарты і казкі з народнага жыцця.

Нехта з хлопцаў дастаў парык, Болтуць зрабіў з аўчыны вусы і бараду, Аляшкевіч прывёз з дому старасвецкую магерку. Семінарыст Міцкевіч надзяваў усе гэтыя прычандалы, накідаў на плечы Мінькаў кажух, распальваў люльку, якую недзе выпараў Самахвал, і ў пакоі паяўляўся фацэтны гаваркі дзядок. Ён станавіўся на лаве і, мяняючы голас, перадаваў размову з глухім кумам:

— Здароў, кум!

— Барана, бач, прадаў…

— А дома як маюцца?

— Тры рублі ўзяў.

— Ну, бывай здароў!

— А што зрабіць, калі больш не даюць…

Прастарэкаваў так аднойчы Кастусь і не заўважыў, як увайшоў у пакой Лычкоўскі, схаваўся ціхенька за спіны семінарыстаў, стаіць і слухае. Першы ўбачыў класнага настаўніка Алесь Сянкевіч і хацеў ужо крыкнуць Кастусю, але Леў Кляменцьевіч даў яму знак: «Маўчы!» Паслухаў Лычкоўскі казку пра мужыка, які разгадаў царскія загадкі, і сказаў:

— Хто ж гэта так вычварае? Няўжо Міцкевіч?

Збянтэжаны фацэтны дзядок хуценька саскочыў з лавы і стаў скідаць парык і бараду.

Неўзабаве ўсе настаўнікі семінарыі ведалі, што Канстанцін Міцкевіч пацяшае семінарыстаў беларускімі казкамі. Неяк у скорым часе пасля таго, як наведаўся ў бурсу Лычкоўскі, затрымаў Кастуся на калідоры выкладчык рускай літаратуры Фядот Андрэевіч Кудрынскі і павёў у бібліятэку. Новы настаўнік — малады чарнявы мужчына гадоў трыццаці з вусікамі і ў пазалочаным пенснэ — толькі нядаўна, вясною 1900 года, прыехаў з Ніжняга Ноўгарада ў семінарыю: Багаяўленскаму далі павышэнне і перавялі ў Ломжу.

— Ад каго вы чулі, Міцкевіч, казкі, што расказваеце хлопцам? — дапытваўся настаўнік.

Кастусь з недавер’ем пазіраў на Кудрынскага. Невядома, з якім намерам ён гэта выпытвае. Можа яму Бароўскі нагаварыў, што Кастусь не раз высмейваў бога і папоў?

— Не бойцеся! — Фядот Андрэевіч па-сяброўску палажыў руку семінарысту на плячо. — У мяне, братка, чыста навуковы інтарэс… Я сам крыху пісаў пра народную славеснасць у «Киевской старине» і ў «Ру-ском архиве»… Хочацца бліжэй пазнаёміцца з жыццём беларусаў, іх звычаямі, мовай і вуснай творчасцю…

Кастусь глянуў на Кудрынскага. Ён упершыню бачыў чалавека, які цікавіўся жыццём і мовай блізкіх і дарагіх Кастусю людзей. Ці не збіраецца і ён высмейваць беларускую мову, як гэта рабілі Корзун і Багаяўленскі.

Фядот Андрэевіч скінуў пенснэ і шчырымі, ласкавымі вачыма пазіраў на семінарыста. «Не, такому можна верыць!» — падумаў Кастусь.

— Мой дзядзька Антось умее расказваць… Чуў яшчэ я шмат казак ад леснікоў, ад цесляра Мікодыма Кухарчыка…

— Ёсць у мяне да вас, Міцкевіч, вялікая-вялікая просьба… Запішыце вы мне, калі ласка, у час летніх канікул найбольш цікавыя казкі, прыметы, прыказкі, якія расказваюць у вашым сяле… Згода?

— Добра, Фядот Андрэевіч, зраблю, — кіўнуў Кастусь галавою. — Але як вам запісваць — па-руску ці так, як у нас гавораць?

— Вядома, толькі так, як у вас гавораць… Пастарайцеся ўсе фанетычныя асаблівасці захаваць… Гэта вельмі важна… Я яшчэ некаторым хлопцам дам такое заданне. Цікава будзе параўнаць…

«ВОСЬ ВАША САПРАЎДНАЕ ПРЫЗВАННЕ»

Перад ад’ездам з Нясвіжа на канікулы Кастусь зайшоў у краму да Тэвеля і купіў на тры капейкі добрай паперы. Дома, у Альбуці, парэзаў паперу, зрабіў тры сшыткі. На вокладцы аднаго сшытка ён старанна, як вучыў іх на ўроку чыстапісання настаўнік Костка, вывеў загаловак: «3 беларускага жыцця», а з правага боку ўнізе напісаў: «Запісы вучня II класа Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі К. Міцкевіча».

Адгарнуў Кастусь вокладку і задумаўся: «3 чаго пачаць?»

За акном ліў дождж, ціхі і цёплы грыбасей. У хаце нікога не было, толькі дзядзька Антось на парозе ў сенцах стукаў малатком — падбіваў абручы на дзежцы.

— Дзядзька, — звярнуўся пляменнік да Антося, — назавіце прыметы на дождж… Мне трэба запісаць.

— Што ты, хлопча, павучыўся два гады ў семінарыі і забыўся? Слухай!..

«Пчолы рана садзяцца — на пагоду; рана вылятаюць — на дождж. Кусаюцца — ізноў на дождж, — запісваў Кастусь. — Калі карова закіне на спіну хвост — будзе дождж. Парыць — на навальніцу. Рэха па лесе ідзе — на пагоду. Жаўна крычыць — на дождж і вецер».