— Кра-кра! Кра-а! — закрычала варона, сеўшы на маленькай вярбе ля студні.

Косціку здаецца, што птушка скардзіцца на люты мароз:

— Бяда! Бяда! Холад!

Неўзабаве маці прагнала яго на печ. Там Косцік ляжаў у цяпле, і яму здавалася, што вось ён асядлаў хмару, падобную на аб’ездчыка Абрыцкага, і паплыў над застылым ад марозу лесам, замерзлым Нёманам, над замеценымі снегам Акінчыцамі і трапіў да дзядулі-Мароза. Той ляжаў на хмарах у доўгім і цёплым, як у ляснічага, кажуху, курыў люльку, з якое замест дыму вярнуў холад. Заўважыў Косціка дзядуля і пытае:

— Што табе, дзеткі, трэба?

— Сонца, — смела адказвае хлопчык.

— Вясны захацеў, — ласкава ўсміхаецца дзядуля. — Надакучыла ў хаце сядзець… Добра, няхай будзе па-твойму…

Дзед-Мароз падымаецца, дастае з кішэні ключ, падыходзіць да вялікай ледзяной брамы, адчыняе вароты — тоўстыя зеленаватыя крыгі — і на небе адразу весела засвяціла яснае сонца…

АБ ЧЫМ СПЯВАЮЦЬ ЖАВАРАНКІ…

Праз некалькі дзён мароз адлёг, прыгрэла сонейка, і дружна закапала са стрэх.

— Ну, здаецца, нарэшце, заплакала зіма, — сказаў дзядзька Антось. — Вунь і жаваранкі паказаліся ўжо…

Косцік цішком выбег з хаты і забраўся на сваё ўлюбёнае месца на дрывотні, дзе быў зацішак і ласкава прыгравала сонца. Прысеў на старую сукаватую калоду, што ляжала пры самай сцяне, і прыслухаўся.

У ясным, бяздонным блакіце звінелі песні жаваранкаў, але саміх птушачак не было відаць. Засланіўшыся рукою ад сонца, Косцік пачаў узірацца ўгару, выглядаючы жаваранкаў. Вунь адзін… Другі!

Нібы падвешаныя на нітачцы, трымаліся на адным месцы ў паветры ледзь бачныя птушачкі. Вось адзін жаваранак перастаў варушыць крылцамі, упаў уніз, потым узняўся ўвысь, і з новай сілай разлілася ў прасторы яго песня. Здавалася, песню гэтую слухае ўся прырода: і лес, і пакрытыя снегам палеткі, і будынкі; нават кроплі падаюць са стрэх ціхутка, каб не парушыць дзівосную мелодыю.

Хлопчыку здавалася, ён разумее, пра што спяваюць жаваранкі. Тая птушачка, якая была над самай дрывотняй, спявала:

— О, сонца, сонейка яснае! Як цёпла ты грэеш і ласкава песціш нас, бедных птушак, якія ў холадзе і голадзе чакаюць вясны… Ратуй нас, дарагое сонейка, праганяй хутчэй снег і холад з палеткаў і лесу… Тады мы запяем яшчэ весялей…

Другі жаваранак скардзіўся:

— У мяне сёння і расінкі ў роце яшчэ не было. Мне так хочацца клюнуць зарнятак, а іх нідзе няма… Усё прыкрыў снег! Як я ненавіджу гэты снег, які схаваў травіцу, маё гняздзечка і зярняткі на ўзлессі!..

Чым больш хлопчык услухоўваўся ў песні жаваранкаў, тым больш яму здавалася, што першая птушачка пяе весела і радасна, а другая выказвае сваю жальбу і непакой. Косцік быў так узрушан, што пабег у камору, узяў прыгаршчы ячменю і пасыпаў каля хлява. Няхай кормяцца бедныя птушачкі!

ГРЭХ

Навакольны свет, абмежаваны сценамі леснічоўкі і полем, што ўпіралася з аднаго боку ў лес, а з другога ў княжацкую сенажаць, паволі расступаўся.

Косцік ужо ведаў, як мяняюцца поры году, мог пералічыць нават дні тыдня. Але ў яго свядомасці ўсё ўкладвалася неяк па-свойму. Нядзеля ўяўлялася яму не проста святочным днём тыдня, а шпулькай белых нітак, аўторак — фабрычным кляймом, якое хлопчык бачыў на донцы кубка, субота — смачнай мяккай булкай, што прыносіў бацька з карчмы цёткі Хрумы…

Ведаў ён і тое, што, апрача іхняй леснічоўкі, Сверанава, Акінчыц і Мікалаеўшчыны, ёсць яшчэ Нясвіж, Слуцак, а дзесьці далёка — чуць не на самым краі свету — Вільня і Мінск. У Мікалаеўшчыне ён ужо некалькі разоў быў з бацькамі. Там на пясчаным беразе вялікай ракі туліцца безліч такіх хат, як іхняя леснічоўка, а то і яшчэ горшых…

А Нясвіж здаваўся яму велізарным горадам. Уладзік, які двойчы ездзіў у Нясвіж з дзядзькам Антосем, расказваў, што мураваныя будынкі там высокія і вялікія, а адзін дык падпірае неба — вышынёй з бярозу, што расце ля іхняга гумна. Косцік не раз пасля, паглядаючы на дрэва, дапытваўся ў дзядзькі Антося:

— Няўжо бываюць такія высокія дамы?

Дзядзька паглядаў на бярозу і адказваў:

— А ліха яго ведае, можа замак і вышэйшы будзе… Вядома, вышэйшы… Вежа вунь над усім паркам уздымаецца…

Косцік паступова прывыкаў да таго, што там, у Нясвіжы, такія вялікія будынкі. Нічога дзіўнага ў гэтым няма! Там жа жыве князь, які валодае ўсімі абшарамі. Усе лясы, як кінуць вокам, княжацкія. Палеткі, што пачынаюцца ля Сверанава і цягнуцца пад Свержань, Засулле і Коласава, — княжацкія. Сенажаці таксама. Леснічоўка, у якой яны жывуць, княжацкая. Усё, усё навокал княжацкае!.. .

Адно неба, мабыць, не ягонае. I то толькі таму, што там жыве бог — самы сярдзіты, самы багаты і самы пранырлівы чалавек. Можа бог — і не чалавек, але ён, як расказваюць старыя, ходзіць усюды, усё бачыць і ўсё, калі захоча, зробіць. Паспрабуй толькі ўгнявіць ці ашукаць яго! Тады бяды не абярэшся…

Так думаў Косцік пра бога, якому штодня прымушалі маліцца і бацька, і маці, і дзядзька Антось. Садзішся за стол — маліся богу, кладзешся спаць — таксама маліся. У пост не еш скаромнага — грэх! Дзеці баяліся бога, што сярдзіта пазіраў з абразоў. Пабойваўся яго і Косцік.

Інакш часам паводзіў сябе Уладзік. Да каляд ён вучыўся ў Мікалаеўшчыне і, як казаў дзядзька Антось, пабыў у людзях. Неяк раніцай, калі перад снеданнем хлопцы за дзядзькам паўтаралі «Отча наш», Уладзік упаўголаса зацягваў:

У імя ойца, духа,

Ёсць на печы саладуха,

Трэба на печ узлезці,

Саладуху з’есці…

— Ты што гэта, грэшнік? Бач ты яго, чаму ў школе вывучыўся! — стала хвастаць маці венікам Уладзіка.

А праз некалькі дзён, у самы перадвялікодны пост, Уладзік выбег з каморы і ціхенька шапнуў:

— Дзе мама?

— Пайшла ў сверанаўскую краму…

— То хадзі сюды. Нешта дам, — прамовіў Уладзік і сунуў брату ў руку кавалак сухой каўбасы.

— Уладзя, цяпер пост, — спалохана адказаў Косцік. — Нас бог пакарае.

— Не бойся, еж, — жуючы, павучаў Уладзік. — У каморы цёмна, бог не ўбачыць… Толькі маме не кажы нічога.

Косцік адышоў у цёмны кут і пачаў есці…

У той дзень і назаўтра хлопчык хадзіў у вялікай трывозе. Што, калі сівенькі дзядок бачыў яго грэх? Ён жа сыдзе з абразоў, возьме за вуха і запытае:

— Ты чаму, нячысты дух, ясі ў пост каўбасу?

Аднак праходзіў дзень, другі, пяты — дзядок спакойна пазіраў з абразоў і не пасылаў ніякай кары. Праўда, неяк маці выйшла з каморы здзіўленая:

— Праява нейкая: вешала тры колцы каўбасы, а засталося толькі два…

Косцік зірнуў на Уладзіка, але той зрабіў выгляд, нібы і не чуў, пра што сказала маці.

Неўзабаве на Косцікаву галаву зваліўся яшчэ адзін грэх. Прыбег хлопец неяк у кусты, дзе Уладзік з Алесем пасвілі карову і авечак. Хлопцы назбіралі сухога ламачча, але не мелі чым яго распаліць.

— Збегай прынясі пару вугалькоў, — папрасіў Уладзік Косціка. — Дам табе за гэта дудачку… Во, глядзі…

— Давай! — ухапіў Косцік свісцёлку з братавых рук і пабег дадому.

Там ён выграб з пячуркі два чырвоныя вугалі, угарнуў іх у закарэлую анучу, схапіў смалякі і бяросту, што ляжалі пад прыпечкам, і падаўся з хаты. Пакуль ён бег цераз агарод, вуголле толькі прыгравала праз анучу ў рукі, але ў полі, дзе веяў вецярок, агонь ажыў. Прыйшлося ўзяць анучу за рагі. Тады вугалі сталі тухнуць. Косцік прысеў на кукішкі, палажыў на вуголле бяросту. Агеньчык засвяціўся весялей, загарэлася бяроста. Тады Косцік пусціўся бегчы з усіх сіл. Па дарозе разгарэлася ануча, і агонь стаў прыпякаць рукі. «Калі добра папрасіць бога, ён заўсёды паможа», — успомніліся Косціку матчыны словы. — Памажы, божа, данесці! Памажы, век буду цябе слухацца! — стаў прасіць бога хлопчык.

Але тут здарылася неспадзяванае: ануча ўспыхнула полымем і балюча апякла руку. Хлопчык кінуў вуголле на зямлю і са злосцю вылаяўся:

— Каб цябе трасца ўзяла, бог, як ты мне памог!

Крыкнуў і сам спужаўся. Ну, цяпер бог не даруе такое абразы! Трахне пярун, і канцы! Хлопчык стаяў і, чакаючы божай кары, паглядаў, як сіратліва затухалі вугалькі…