— Ну, швагер, не прыбядняйся,— прамовіў Карусь Дзівак,— кавалак хлеба і да хлеба ты маеш.
— Памятай, Карусь, — уставіў слова дзед Юрка. — Хто сядзіць на гліне, той нігды не загіне, а хто на пяску — той есць па малым куску… Пастой, браток! У цябе яшчэ поўная чарка. Пускай да Антося…
Ой, у полі ліпачка, пад ею вада.
Бедна мая галованька, што долі няма.
А дзе ж доля падзелася, ці ў агні згарэла?
Калі ў агні згарэла — ляці папельцам,
Калі ў вадзе патанула — ляжы каменцам…
— Ну, што вы, кабеткі, зацягнулі, як на хаўтурах? — запытала гаспадыня.— Яська! Давай хоць сваю музыку.
Ганна, не дачакаўшыся, пакуль Ясь Пальчык і дзядзька Антось зайграюць на грэбнях, заспявала:
Зайграйце, музыкі,
Каб я паскакала;
Купіў бацька чаравікі,
Каб я патаптала!
Не паспела Ганна скончыць, як з-за стала выбег дзядзька Яўхім і, прыпяваючы, пусціўся ў скокі з гаспадыняй:
Ой, ляцеў авадзень,
А насупраць мушка.
Прыхіліся, кумка:
Пашапчу на вушка!
Хата пайшла ходарам. Амброжык Кубел запрасіў Магду. Міхась Радкевіч — Альбіну, з Антоляй танцаваў гаспадар. Антось і Ясь, стараючыся з усіх сіл, выціналі на грэбнях.
За сталом стала прасторна. Гэтага даўно чакалі хлопцы і забраліся на покуць.
— Давайце, давайце сюды! Наллю вам кроплю,— пачаў завіхацца каля дзяцей дзед Юрка.
У хаце стаяў гармідар: хто танцаваў, хто спяваў. Ніхто не бачыў, як Костусь лыкнуў чарачку салодкай медавухі і, пусціўшыся ў скокі на ўслоне, паляцеў на дол. Падаючы, ён выцяўся галавою аб зэдлік і моцна загаласіў, заглушаючы музыкаў.
— А мой ты хлопчык, а мой даражэнькі Недабоечак… — кінуліся цёткі Магда і Тарэся падымаць Косціка.
— Зноў гузяка сядзе, ах ты маё гора. Гэта ж так расквасіць лоб… — узяла Ганна сына на рукі.
ШАПКА
Як толькі выйшлі з лесу на сцежачку, што вядзе ў Ласток, дзядзька Антось здзіўлена запытаў:
— Кастусёк, а дзе ж твая шапка?
Малы спалохана лапнуў рукою за галаву. Няма! Паставіў кошык з грыбамі і хапіўся за галаву яшчэ раз… Згубіў! Згубіў шапку! I якую! Новую! 3 гузікам! Пазаўчора толькі бацька купіў яе ў Нясвіжы. У хлопчыка пакаціліся слёзы…
— Нічога, знойдзем,— прамовіў дзядзька і павёў хлопцаў назад у лес. — Шапка — не іголка, знойдзем…
Але колькі ні шнырылі па лесе — шапкі не было. Яна нібы скрозь зямлю правалілася. Абышлі, здаецца, усе мясціны, дзе сёння збіралі грыбы,— дарэмна. Дзеці змарыліся, а тут яшчэ пачаў церусіць дождж. Антось нагледзеў густую елку, і яны прыселі на сухой ігліцы.
— Ну, хто хоча зайцавага хлебца? — хітра ўсміхнуўся дзядзька.
— Я! Я! — закрычалі пляменнікі.
— Тады сядзіце ціха! Я зараз,— дзядзька Антось падхапіў свой кош з грыбамі і адышоў убок.
Праз хвілю ён вярнуўся з торбачкаю ў руках.
— Цяпер паглядзім, што тут у зайчыка ёсць, — са змоўніцкім выглядам развязваў Антось торбачку.— Ого, хлеб, сала! Якраз тры скрылёчкі.
Падмацаваўшыся, грыбнікі рушылі дамоў.
— Што гэта вы так доўга бавіліся? — спытала маці.
— Няўдача,— адказаў дзядзька.— Косцік новую шапку пасеяў. Прыйшлося вярнуцца.
— Вось табе і маеш!— пляснула рукамі Ганна і глянула на сына.
Той стаяў ля парога, апусціўшы галаву.
— Гэта я вінаваты,— тлумачыў Антось.— Косцік не хацеў надзяваць… Я настояў.
Праз дзень дзядзька Антось з Косцікам хадзілі зноў шукаць шапку. Ды хіба яе ў лесе знойдзеш? Бацька сярдзіта паківаў пальцам, але неўзабаве купіў другую.
Усе ўжо забыліся пра згубленую шапку, толькі Косцік ніяк не мог перажыць прапажу. Пойдзе дождж, дык малы са смуткам кажа:
— Мокне недзе мая шапка...
Выпаў першы снег. Хлапчук ізноў сваё:
— Холадна маёй шапцы…
Аднойчы ўвечары сядзелі дзеці на печы. За акном лютавала завея, выў вецер.
— Дзе цяпер мая шапка?— раптам спытаўся Косцік.
— Шапка? — перапытаў дзядзька Антось.— Слухайце, раскажу вам казку пра тую шапку… Жылі сабе ў лесе дзед ды баба. Быў у іх конік, бычок-трацячок, пеўнік рабенькі і ўнучак маленькі. Пайшоў той унучак у грыбы і згубіў сваю шапку. Ляжыць шапка пад кустом дзень, другі, а на трэці ляцела мушка, убачыла шапку і пытаецца: «Бз-бз! Хто ў гэтай шапцы жыве? Бз-бз». Ніхто не адклікаецца. Муха залезла ў шапку і стала ў ёй жыць-пажываць. Праз дзень — прыг-скок — бяжыць зайчык, убачыў шапку: «Хто тут жыве?» «Муха-залатое бруха, а ты хто?»
«Я зайчык-пабягайчык. Пусці, муха, і мяне». Залез у шапку і касавокі. Пад вечар — тэм-латадэм — бяжыць ліса, заглядвае пад кусты, угледзела шапку і пытаецца: «Хто тут жыве?» «Муха-залатое бруха, зайчык-пабягайчык, а ты хто?» «Я лісіца — добрая маладзіца. Пусціце і мяне», Праз дзень — цуп-луп — прысунуўся і воўк — з-за куста хапун. Пусцілі і яго….
— А як жа ён улез у шапку? — пытае Уладзік.
— Не перабівай! — кажа дзядзька. — Трапіць вунь каліва, як макава зерне, у зямлю — і якое дрэва вырасце… Паляжала шапка і вырасла, стала, як хата… Прайшоў дзень і — сарп-сарп носам — валачэцца мядзведзь. Падышоў ён да шапкі і пытае: «Хто тут жывы ёсць?» «Муха — залатое бруха, зайчык-пабягайчык, лісіца — добрая маладзіца ды воўк — з-за куста хапун. А ты хто?» «Я зверху прыціскун, — адказаў мядзведзь. — Пусціце і мяне!» «Няма ўжо куды!» «Ну, то я зверху сяду!» — кажа мядзведзь. Ну, ну, хто будзе мядзведзем? — перапыняе казку Антось і кладзе сваю шапку, пашытую з зайцавай шкуры.
— Я! Я!
— Не-е, мядзведзем будзе Міхаліна, — кажа дзядзька і працягвае далей: — Узлез мядзведзь на шапку, прыціснуў, а тыя ходу, хто куды…
Маленькая Міхаліна кідаецца на дзядзькаву шапку, топча яе нагамі і заліваецца вясёлым смехам. Хлопцы таксама хочуць прыціснуць шапку і робяць кучку-невялічку… Уздымаецца такі смех і крык, што маці вымушана супакойваць:
— Эй, вы там, мядзведзі, печ уломіце!..
ДЗЯДУЛЯ-МАРОЗ
Так у забаўках і рабоце праходзілі доўгія асеннія і зімовыя вечарьь
Дзядзька Антось прыносіў з варывенькі вязку лыка, парыў у ночвах, садзіўся на калодцы і плёў лапці. Хлопцы церліся пад рукамі. Уладзік спрабаваў сам плесці, але ў яго нічога не выходзіла.
Шумна і весела рабілася ў хаце, калі дзядзька, сплёўшы некалькі пар вялікіх лапцей, браўся рабіць хлопцам.
— Ну, каму першаму зробім шаўровыя чаравікі? — пытаўся дзядзька і пыхкаў самасадам.
— Мне, дзядзечка, мне! — стараліся перакрычаць адзін аднаго дзеці.
Спакваля дзядзька выбіраў з начовак танчэйшае лыка, пазіраў на хлопцаў і пачынаў з Косціка.
— Давай, хлопча, здымем мерку.
Косцік некалькі разоў ставіў нагу на калодку, а дзядзька прыкідваў вокам, каб лапцікі выйшлі якраз па назе. Калі ж адзін лапцік быў гатовы, Косцік храбра маршыраваў у ім па хаце…
Пасля круцілі валокі — вяровачкі да лапцей. Маці ж прала кудзелю і ціхенька напявала:
Каля млына, каля броду
П’юць галубы сізы воду,
П’юць галубы сізы воду,
Пілі, пілі, скаланулі,
На край свету заглянулі,
На край свету заглянулі…
Часам мужчыны памагалі Ганне зматваць ручайкі. Тады ў хаце стаяў ціхі і аднастайны трэск вірка. Хлопцы пазіралі з печы, як увачавідкі растуць клубкі і танчэюць верацёны.
Днём у хаце рабілася цішэй. Хлопцы яшчэ спалі, калі, закінуўшы за плечы стрэльбу, ішоў у абход бацька.
На небе дрыжалі зоркі, суха рыпеў снег пад нагамі, мароз шчыпаў за твар, аж слязіліся вочы. Міхал хвіліну-другую гаварыў з Антосем, які тупаў ля хлява, і хваліў мароз:
— О, бярэ крапчак!
— Нічога, днём адпадзе, — казаў Антось. — Гэта перад усходам сонца ён так…
Пасля снедання Уладзік з Алесем ішлі коўзацца. Толькі Косцік сядзеў у хаце і пазіраў, як забаўляюцца на двары браты. Хлопчык прастудзіўся і моцна кашляў. «Свой бондар завёўся, глядзі, як кадушку набівае», — казаў дзядзька Антось, чуючы сухі і басавіты кашаль Косціка.
Косцік прымасціўся на лаве пры акне, адкуль відаць край лесу і ўвесь надворак. Елкі, зацярушаныя снегам і падобныя ў сваім зімовым уборы на нейкіх казачных істот, здаецца, бліжэй падступіліся да хаты. Нейкім дзівосным страшыдлам з разяўленай зяпай уяўляецца Косціку расчыненае насцеж гумно, занесенае снегам па самую страху. Маладзенькія хвойкі на ўзлессі здаваліся хлапчукамі ў кажушках, якія ішлі ў лес і завязлі ў снезе. Туды далей, над лугам, дзе рос алешнік, віселі хмары. Яны падобны на вялікую аўчынную шапку аб’ездчыка Абрыцкага. А вунь і яго сіваватыя заліхвацкія вусы, насуплёныя бровы і нават выгінастая люлька. Хлопчык доўга ўзіраецца на хмары, і на яго вачах прападае Абрыцкі, а замест яго паказваецца сівы конь з распушчанай грывай і доўгім хвастом…
