– Арааһа, баанньыкка сууна бардылар!
– Ээ, дьэ, энэлийэн түһэн, ырыа да бөҕө, доҕоор! Атын ырыа суох муҥа дуу?!..
– Саҥарба! Тылгын кыана тутун! Аны, тылгыттан хаптара сылдьаайаҕын! Ити бассабыыктар саамай таптыыр ырыалара! Оройдоттуҥ дуо!?59
Ити ыккардыгар этэрээт уулусса эргииригэр киирдэ. Сотору атын ырыаны ыллыыллара иһилиннэ:
«… Смело мы в бой пойдем?
За власть Советов!
И как один умрем!
В борьбе за это!..»
– Дьэ, бу олох атын ырыа! Сэрии дьоно ыллыахтарыгар, чахчы сөптөөх ырыа!
– Сэриигэ киирэн, харса суох кыргыһан охтуохтаах дьон ырыалара!
– Чахчыта, оннук быһыылаах!
– Ити саллааттар – эдэр нуучча уолаттара, араас да сирдэртэн биһиги тымныы дойдубутугар сулууспалыы, сэриилэһэ да кэллэхтэрэ. Көрөҕүн дии – бу хаарга бачыыҥканан, обумуотканан сылдьаллар! Бука, бары да, ымсыыран-баҕаран туран кэлбэтэхтэрэ чахчы!..
Куорат олохтоохторо бу күннэргэ кыһыл саллааттар стройунан иһэн ыллыыр ырыаларын элбэхтик истэллэрэ. Кыһыл саллааттар ыллыыр ырыалара бары өрөбөлүүссүйэ ырыалара: «Варшавянка», «Смело, товарищи, в ногу!», «Интернационал», «Смело в бой пойдем!..» уо.д.а. Саха эдэр ыччата бу ырыалары нойосуус билэргэ кыһанара, тэҥҥэ ыллаһара. Эдэр ыччат бу сылларга урукку куорат олохтоохторун таптаан ыллыыр ырыаларын ыллаабат буолбута: «мещанскай ырыалар» диэн. Куорат иһигэр урукку ыраахтааҕы былааһын саҕанааҕы култуурунай-сырдатар тэрилтэлэри барыларын сабан кэбиспиттэрэ.
* * *
Үрүҥ бастаанньа суоһун-суодалын кыһыллар салалталара, хара маҥнайгыттан ситэ сыаналаабатаҕын салгыы ыыта олорбута. Кыра-кыра этэрээттэри ыыталыылларын бастаанньыстар кырган иһэллэрэ. Ол этэрээттэр саалара-саадахтара бастаанньыстар илиилэригэр киирэрэ.
1922 с. саҕаланыытыгар командующай П.Ф. Савлук ыалдьан, кинини быстах кэмҥэ ревтрибунал бэрэссэдээтэлэ А.Г. Козлов солбуйан олорбута. Дьэ, ол олорон А.Г. Козлов тохсунньу 2 күнүгэр Илин Эҥээр улуустарыгар турар кыһыл этэрээттэригэр маннык бирикээһи ыыппыта:
«… отбросить всякие сентиментальности как с бандитами, так и с мирными гражданами. Бандитов, захваченных где бы то ни было, расстреливать без пощады; граждан, населяющих наш тыл, содействующих бандитам, в чем бы это содействие ни выражалось, указанием ли бандитам нашего расположения или численности, представлением ли им подвод для передвижения фуража и продуктов, или просто в том, что-то или иное селение, при посещении его бандитами, представляло им квартиру и об этом не сообщила нашему командованию, просто оставались пассивными – расстреливать каждого пятого в селении, без всякой пощады…..всякое попустительство, виной которому хотя бы была просто пассивность и запуганность, как они пытаются объяснить впредь, должна караться беспощадным образом…»60
Козлов бу бирикээһигэр маннык оруо маһы ортотунан этиилэрэ «кыһыл террорга» – «кыһыл бандьыыттааһыҥҥа» олук буолбуттара. Бу бирикээс, хомойуох иһин, үс ыйтан ордук кэмҥэ, күүһүн сүтэрбэккэ туттулла сылдьыбыта.
Кыһыллар үрдүкү командованиелара куттала суох сиргэ – ыраах тыылга олорон маннык бирикээстэри таһаарара. Кыһыллар, итинник кыырыгырыыларын аайы, саҥаттан саҥа бастаанньа этэрээттэрэ тэриллэн испиттэрэ.
Лебедев – Агеев – Козлов «триумвираттара» тыылга олорон хойгур дьаһалларыттан үрүҥ бастаанньыстар хабыр илиилэригэр түбэспит чэкиистэри, ревкомовецтары, хомуньуустары, хомсомуоллары, кыһыл армеецтары өлөртөөн барбыттара. Атыннык эттэххэ, «триумвират» бэйэтин эппиэтэ суох дьаһалымсыйыытынан элбэх көннөрү сэбиэскэй дьону өлөр өлүүгэ умса анньан биэрбитэ.
1922 с. тохсунньу ортотугар кыһыл командование Феодосий Митрофанович Сыроватскай диэн хамандыырдаах, 21 байыастаах, биир илии пулеметтаах дьоҕус этэрээти Амма туһаайыытынан ыыппыта.61 Бу этэрээт Амматтан утары кэлиэхтээх этэрээти кытта холбоһон, Майа-Амма аартыгын «ыраастыыр уонна эрэспиэскэлиир» сорудахтааҕа. Маннык сыал-сорук хайдах да туолар кыаҕа суоҕа. Этэрээт дьоно да ону өйдүүллэрэ.
Этэрээт Майаҕа кэлэн хас да хоммута. Хамандыыр уонна байыастар бары бииргэ суулаһан сылдьаллара. Олохтоохтор кинилэргэ аһаҕастык тугу да кэпсээбэтэхтэрэ. Ол түмүгэр этэрээт дьоно үрүҥнэри ыраах баалларын курдук өйдөөбүттэрэ. Дьиҥэр, үрүҥнэр олох чугас сылдьан, кинилэр хас хардыыларын ааҕа, кэтии сылдьыбыттара.
Кыһыл этэрээтэ сарсыарда туран, бииргэ сууласпытынан, илин диэки аттаммыттара. Майаҕа ким да хаалбатаҕа. Инники 5 байыаһы чуҥнуур курдук ыыппыттара. Бары ыҥыыр аттаах этилэр. Сүрүн этэрээт лаппа хаалан испитэ.
Инники испит 5 байыас Хатыҥ Үрэх диэн сиргэ тоһуурга түбэспиттэрэ. Үс киһилэрэ үрүҥнэр күргүөмүнэн ытыыларыттан аттыын, бэйэлиин өлөн түспүттэрэ. Соҕотох Михаил Грузных эрэ дьонугар тыыннаах төннөн кэлэн тоһууру эппитэ.
Биир байыас тоһууру ааһаат, ата буулдьаҕа табыллан, охтон түспүтэ. Сатыы хаалбыт киһи суолунан арҕаа төннөр кыаҕын былдьатан, иннин хоту – илин диэки сүүрэ турбута. Кэнниттэн үс бастаанньыс эккирэппиттэрэ. Эккирэтээччилэр кинини кэнниттэн ытыалаатахтарын аайы хардары ыта-ыта сүүрэн испитэ. Сотору ботуруона бүппүтэ. Эккирэтээччилэр Бэрдьигэс Күрүө диэн сиргэ кэлиитэ ситэн ылбыттара. Чугаһаан баран ытаары кэккэлээн истэхтэринэ, кыһыл байыас ыксаан: «Маама!» – диэн саҥа аллайбыта. Өйүгэр кылгас олоҕун урут уонна соторутааҕыта ааспыт бэлиэ түгэннэрэ түмүллэн, хараҕар бу баардыы элэҥнэспиттэрэ. Кини хомсомуол этэ. Үс хонуктааҕыта Дьокуускайтан манна кэлэллэригэр бары сүрдээх бэһиэлэй, омуннаах да этилэр. Арай, таптыыр кыыһа Муся эрэ, сүрэҕэ тугу эрэ таайбыт курдук, хараҕа ууланан, сайыһа хаалаахтаабыта.
Бу иһэр үс үрүҥнэр кинини аһыныах сирэйдээх-харахтаах дьон буолбатахтара тутталларыттан-хапталларыттан да көстөр. Өйүгэр, аны былырыын кыһын олунньуга чэкиистэр «арыйбыт» «Олунньутааҕы саагыбардарын» дьонун ытыалаан өлөрүүгэ кытыннарбыттара көстөн кэллэ. Оо, оччолорго кинилэр тугу да өйдүүырыҥалыы сатаабат, улахаҥҥа уурбат да эбиттэр!
Ытар дьоннорун, онно, ытыалыахтарын иннинэ, трибунал комендана уонна бэйэлэрин хамандыырдара: «Бу контрреволюционердар, саагыбарсыктар сир үрдүттэн сиппийиллиэх тустаахтар! Кинилэри аһынар наадата суох! Бирикээһи халбаҥнааһына суох толоруохтааххыт!» – диэн ыҕарыйа былаан эппиттэрэ. Ытыллааччылар сирэйдэрэ-харахтара күлүгүрбүтүөн! Сүрдэрэ-куттара тостубутуон! Арай Николай Желобцов диэн үрдүк үөрэхтээх саха олус кытаанах киһи быһыылааҕа, ытыллаары туран: «Да здравствует Белая Армия!» – диэн хаһыытаабыта.
Кинилэр, эдэр оҕо дьон, ити дьону ыталларын улахаҥҥа уурбатахтара: «Өрөбөлүүссүйэ, сэбиэскэй былаас уонна бассабыык партиятын туһугар тугу баҕарар оҥорор сөп!» – дии саныыллара.
Өлөр өлүү бэйэҕэ тирээн кэлэрэ куһаҕан да буолар эбит! Эдэр сааһа, ийэтэ-аҕата, таптыыр кыыһа, доҕотторо-табаарыстара бары кини кэннигэр хааллахтара! Аата, абатын, дьылҕата иккиһин олох олорору көҥүллүүрэ буоллар, маннык кини бэйэ-бэйэни симэлитэр өлөрсүү суолун талыа суоҕа этэ! Аата, абатын!..
Эккирэтээччилэр олох чугас кэллилэр. Муннуларынан-айахтарынан тыыналлара бургучуйара, өһүөннээхтик көрбүт харахтара субу көһүннэ. Үһүөн тутан иһэр бэрдээннэрин ытардыы ыллылар.
– Не стреляйте! Сдаюсь! – трехлинейкатын хаарга бырахта. Үс саа тыаһа утуу-субуу, атарах-сатарах ньиргийдилэр. Разведчик, аргыый, хаарга сууллан түстэ. Иһийэн турбут кыһыҥҥы тыа иҥиэттэн ылбыт курдук буолла…
* * *
Бу кэмҥэ куораттан араас туһаайыыларынан чэкиис хамандыырдардаах аҕыйахтыы байыастардаах кыра этэрээттэр үрүҥнэри чуҥнуур, олохтоох нэһилиэнньэни хонтуруоллуур сыаллаах-соруктаах эрэспиэскэҕэ диэн ааттаан барыталыыллара уонна күнүнэн төннөллөрө.
Мэҥэ улууһун Дьабыыл нэһилиэгиттэн төрүттээх Николай Васильевич Петров62 уонча киһилээх кыра этэрээтинэн Нам туһаайыытынан хаста да сылдьан кэллэ. Ол тухары тугу да дуоннааҕы билбэккэ төнүннүлэр. Үрүҥнэри туоһуластахха, нэһилиэнньэ «билбэттэн» атыннык хоруйдаабата, дьэ, дьикти!
