Сотору Чыамайыкы нэһилиэгин кэккэлэһэ нэһилиэккэ илинтэн бастаанньыстар этэрээттэрэ кэлбитэ. Сэмэн Мэхээлэйэп уонна Хайдаала Уола онно баран холбоһоору хомуммуттарыгар Сэмэн абаҕата Ньукулай Мэхээлэйэп-Кээйэ Ньукууһа:
– Бэрдимсийэн чыкаа киһитин садаҕаластыҥ! Онно-манна кыттыспакка, барбакка-кэлбэккэ сүгүн олор! Салгыы былааһы утараары оҥоһуннуҥ дуо? – диэн быраатын мөхтө.
– Эн, абаҕам оҕонньор! Миигин кыра оҕо курдук үөрэтээри гынаҕын дуо?! Бэйэҥ уолаттаргын үөрэттэрбитиҥ, оттон миигин, собус-соруйан, үөрэхтэн-билииттэн матарбытыҥ! Ол курдук салгыы тутан олороору гынаҕын дуо?! Дьонум-сэргэм, саха омуга баар дуу, суох дуу буолалларын быһаарыахтаах күҥҥэ-дьылга, эн этиигинэн, манна быар куустан, лаглайан баран олоруохтаахпын дуо?! Саҥам диэн, наадата-туһата суоҕу, букатын саҥарыма! – Сэмэн абаҕата оҕонньору саба саҥаран кэбистэ.
Нөҥүө күнүгэр таҥастарын-саптарын оҥостон, сааларын-сэптэрин хомунан, үрүҥ этэрээтэ баар, кэлбит сиригэр Хайдаала Уолунуун барбыт сурахтара иһилиннэ.
* * *
Алексей Елисеевич Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй Дьокуускайга өр буоларын уруккуттан сөбүлээбэт. Быйыл да оннук буолла.
Уобалас үрдүнэн бүрүүкээбит саҥа былаас омсолоох дьаһаллара, чыкаалар үүнэ-тэһиинэ суох барыылара тэһииргэппит, кими да итэҕэйбэт-эрэммэт буолбут нэһилиэнньэ бары араҥалара онно эбии буоллулар.
Бэйэтэ да сааһын тухары кыараҕаска-кыбычыыҥҥа хаайтара үөрэммэтэх киһи – Өксөкүлээх Өлөксөй аҕыйах кэмҥэ маннык олоххо-дьаһахха өйө-санаата буорайа сыста. Кини саллар-сааһын тухары ыраас салгыннаах, сайаҕас санаалаах дьонноох, кэрэ айылҕалаах эйгэҕэ сылдьыбыт уонна онно дьулуспут киһи буоллаҕа.
Өксөкүлээх бу сылдьан саха урукку өрөбөлүүссүйэлэр иннилэригэр биллибит-көстүбүт интэлигиэннэрин, бэйэтин үөлээннээхтэрин, туһунан элбэхтик да санаата. Кини ордук Микииппэрэби суохтаабытын билиннэ: «Василий Васильевич үтүө да киһи эбитин билигин кэлэн эрэ, дьиҥнээҕинэн сыаналыырбытын чэгиэн өйүнэн өйдүүргэ ыарахан. Бу икки атахтаах диэн баар – дьикти айылгылаах харамай! Киһи үтүөтүн-өҥөтүн бэйэбит аттыбытыгар суох эрэ буоллаҕына саныыбыт! Оттон кини тыыннааҕар, эбэтэр, чугаспытыгар үлэлии-хамсыы, үөрэ-көтө сырыттаҕына – суох! Саха киһитин айылгытыгар, былыр-былыргыттан, маннык баара – биллибэт! Арааһа, ардыгар, манныгы алтыспыт уонна истибит-билбит омуктарбытыттан ылабыт дуу, хайдаҕый?
Василий Васильевич саха интэлигиэнсийэтин бүтүннүү биир сүрүнүнэн үлэлииргэ-айарга, биир санаанан кэскили тэринэргэ салайбыта, чуолаан, бу кэмҥэ – бу күннэргэ, барыбытыгар өйдөннө.
Өйдөөн кэбиһиэҕиҥ: үйэ саҕаланыытын сылларынааҕы түмсүүлэри, «Сахалар сойуустарын», 1912 сыллааҕы съеһи уо.д.а. тэрээһиннэри. Оччолорго даҕаны, туора-маары ыстаҥалыан, ойуоккалыан баҕарааччылар суох буолбатахтара, бааллара ээ! Олору барытын оруннаах, сүбэ-ама, сүгэ-балта тылларынан сөптөөх ыллыкка, суолга төннөрөрүн, билигин кэлэн, ким мэлдьэһиэй?!
Василий Васильевич ыксатыгар-чугаһыгар сылдьыбыт эбэтэр кини баарын уонна ыллыктаах тылын-өһүн ыраахтан да истэ-билэ сылдьыбыт диэн дьол эбит… Кини бэйэтин солбуйуох ыччаттары бэлэмнээн испитин билигин эрэ болҕойон көрөбүт. Ол дьон кини суолунан сатаан барыахтара уонна салгыы барыахтара дуо? Оннук буолара уонна туолара буоллар, дьол буолуох эбит…
Гавриил Ксенофонтов, Алексей Широких, Арамаан Оросин, Георгий Ефимов уонна да атыттар, олус үчүгэй уолаттар ээ. Биһиэхэ кэнники ыйдарга быһыы-майгы олус куһаҕан өттүгэр уларыйаары гынна быһыылаах. Ол кэмҥэ куорат иһигэр олоруоҕу баҕарыллыбат… Ханнык баҕарар киһини былыргы өбүгэлэрбит: «Төрдө-төбүрэҕэ өтөр», – дииллэрэ олус сөп!»
«Мин эмиэ быыс кэмҥэ бар дьонум түөлбэлээн олорор Илин Эҥээргэ таҕыстахпына табыллыыһы», – дии санаата да, үргүлдьү олоххо киллэрэргэ быһаарынна. Кумааҕыларын хомуйан бэрээдэктээтэ. Илдьэ барыахтаах кумааҕыларын, суруйар тээбиринин, харандаастарын хомунан-сааһылаан суумкаҕа угунна. Тохтуу түһэн баран санаата: «Былатыантан суруктаах бардахха табыллыыһы. Инньэ гымматахха чыкаалар тутан, мэһэйдэһэ сылдьыахтара. Былатыан, бэйэтэ улахан хоһоонньут, суруйааччы буолбут ыччат, миигин, убайын, өйүөҕэ. Кинилиин табыллан кэпсэтээччибит. Киниэхэ эрэлим улахан…»
Сарсыарда губревкомҥа тиийэн, Ойуунускайы аан хоско көһүтэн олордоҕуна, киһитэ бэйэтэ тахсан кэллэ:
– Оо! Убайым Өлөксөй Дэлиһиэйэбис кэлэн олорор эбиккин дуу?! Тоҕо олороҕун, быһа киириэххин! Эйиэхэ суол аһаҕаһын билбэт эбиккин! Чэ, киирдибит! – уонна бокуойа суох хоһугар илдьэ киирдэ.
– Дьэ, оҕом, быраатым! Миэхэ көмөлөстөххүнэ сатаныыһы. Манна тыыным-быарым ыгылынна. Дойдубар тахсан суруйуунан, норуот айымньытын хомуйуунан дьарыктаныыһыбын.
Бу быыс кэмҥэ норуот сээркээн сэһэнньиттэрэ, ырыаһыттара, олоҥхоһуттара өйдөрө-санаалара тыҥаан сырыттахтара дии! Олору истэн, хомуйан хааллардахха – кэнэҕэски ыччат дьон сыаналыахтара этэ.
Былатыан Өлөксүөйэбис, үлэҥ-хамнаһыҥ үмүрүйүөх курдук буоллаҕына, мин холобурбун батыһыах этиҥ… Онон, эйигиттэн Илин Эҥээр улуустарга тахсарга көҥүл ыла, көрдөһө кэллим, – Өксөкүлээх кыһалҕатын туруору эттэ.
– Убайым, олус сөпкө быһаарыммыккын! Мин ону хайдах өйүөм суоҕай?! Дьэ, кытаат! Этэҥҥэ, ситиһиилээхтик сылдьан кэлээр! Күүтүөхпүт! – Ойуунускай остуолун дьааһыгыттан буруопус былааҥкатын ойутан таһааран суруйа оҕуста. Остуолун ойоҕоһугар турар улахан ыскааптан бэчээтин таһааран уурда, илии баттаата. Уонна суруйбут кумааҕытын Өксөкүлээххэ уунна.
– Дьэ, бэрт! Махтал! – Өксөкүлээх кумааҕытын бүк тутан, түөһүн сиэбигэр угунна. – Былатыан, аныгы көрсүһүүгэ наҕылыччы кэпсэтиэхпит. Чэ, көрсүөххэ диэри!
– Көрсүөххэ диэри! – Ойуунускай Өксөкүлээххэ илиитин биэрдэ.
Ити күн Өксөкүлээх Илин Эҥээргэ туораата. Дойдутун Тааттаны туһаайан айаннаан иһэн, аара билэр сээркээн сэһэнньиттэригэр, олоҥхоһуттарыгар, ырыаһыттарыгар, үҥкүү тыла этээччилэргэ, оһуокайдьыттарга наҕылыччы сылдьыталаата.
Бар дьон ханна барытыгар кинини үөрэ-көтө көрүстүлэр. Хонук сирдэригэр дьоро киэһэлэри тэрийдилэр. Мэҥэ, Боотуруускай, Таатта улуустарыгар Өксөкүлээҕи билбэт киһи суох. Ол сылдьан губчека боломуочунайын Степан Максимович Аржаковы көрүстэ. Аржаков эмиэ үөрэ-көтө көрүстэ. Буруопуһун балачча уһун кэмҥэ сылдьар гына уһатан биэрдэ. Ситиһиилээх сырыыны баҕарда.
Боотуруускай уонна I Амма улуустарын быысаһар нэһилиэктэриттэн биирдэстэригэр хонук сиригэр олордоҕуна, таһыттан хас да бэрдээн саалаах дьон аан туманы бүрүммүтүнэн көтөн түстүлэр:
– Дьиэлээхтэр, дорооболоруҥ! – таба саҕынньахтаах, дорҕоонноох саҥалаах киһи балаҕан дьиэ иһин эргиччи көрдө. Оттуллан турар көмүлүөк оһох иннигэр аргынньахтаан олорор Өксөкүлээҕи көрө биэрээт:
– Оо! Убайбыт Өксөкүлээх Өлөксөй илэ бэйэҕинэн олорор эбиккин дуу?! Дорообо! Үтүө киэһэ буоллун! – илии тутуһан дорооболосто. – Дьэ, биһиги – үрүҥ бастаанньа этэрээтэ – илинтэн иһэбит! Бассабыыктар, чыкаалар былаастарын сылдьыбыт сирбит аайы суулларан, Арҕаа эҥээргэ тахсан, Дьокуускайы ылан, норуот былааһын олохтуур аналлаах кэллибит!
Мин бастаан иһэр этэрээт ыстаабын начаалынньыгабын! Дьоммун кытта манна хонон, күндү ыалдьыккытын кытта астына кэпсэтэн ааһыам. Сүрүн этэрээт салгыы барда. Чэ, бэрт!
Хоноһолордуун, дьиэлээхтэрдиин бу киэһэни дьоро киэһэ курдук көрсүбэтилэр. Ол оннугар тыҥааһыннаах түгэннэр тахсыталыах курдук буолбуттарын Өксөкүлээх Өлөксөй өтө көрөн олорон, сымнатан-мүлүрүтэн истэ. Итинник аһыы да олорон, утуйаары да сытан ис санааларын, ис дьиҥнэрин билистилэр. Бастаанньа этэрээтин ыстаабын начаалынньыга дьиэлээхтэри да, кинилэр күндү хоноһолорун да бэйэтигэр тардар, олуурдаах этиилэрин дьиэлээхтэр туруору аккаастыылларын, Өксөкүлээх кыайарынан атыҥҥа аралдьытан, бэл, күлүүгэ-оонньууга тиэрдэн абыраата.
– Алексей Елисеевич! Эйигин саха норуота, ол иһигэр биһиги – бастаанньыстар – улаханнык ытыктыыбыт. Эн курдук биллэр-көстөр, ытык киһи биһиэхэ быһаччы кыттыһан, норуоккар биһиги туспутунан, биһиги охсуһар охсуһуубут суолтатын сырдатан пропаганда-агитация ыытарыҥ буоллар улахан өҥөнү-көмөнү оҥоруоҥ этэ. Ону туох дии саныыгын?!
Кулаковскай бу эриирдээх ыйытыкка туруору хоруйу биэрэртэн туттунна. Киһитэ өһүргэнэн-кыыһыран турдаҕына, туох да үчүгэй тахсыа суоҕа өйдөнөр буоллаҕа:
