– Дьэ, доҕоор, этиэххин эттэҕиҥ… Эйигин толору өйдүөххэ сөп. Бар дьонуҥ туһугар, бэйэҥ дьылҕаҕын толук уураргын да кэрэйбэт быһаарыныыны ылыммыт киһи көмөнү, өйөбүлү эрэйэриҥ сөптөөх суол. Мин эһиги хорсун-хоодуот быһыыгытын, бар дьоҥҥутун быыһыыр-босхолуур үтүө санааҕытын өйдүүбүн! Эһигини өйдүөххэ сөп, ол гынан баран: «Биһигини омуктар – Дьоппуон, Эмиэрикэ – өйүүллэр, көмөлөһүөх буолаллар», – диигин дии. Ол аата, Арассыыйаттан атырдьах салаатын курдук арахсарга тиийэбит. Дьиҥинэн, омуктарга биһиги күндү түүлээхпит, уонна, кыахпытын ыллахтарына, сирбит баайа эрэ наада. Уонна – суох. Ол биһиги тымныыбытыгар, эргиччи кыһалҕалаах олохпутугар наадыйыахтара дуо? Кинилэргэ барыс, кими эрэ хабалаҕа ылан үйэ тухары ыан ыла олорор ынах курдук оҥостуу эрэ наада. Хапытаал баһылаабыт дойдулара буоллаҕа.
Ханнык эрэ улуу омугу кытта үүт турааннык, этэҥҥэ олорорго ол омук өйүн-санаатын, ааспыт устуоруйатын, бүгүҥҥү олоҕун-дьаһаҕын, үөрүүтүн-кыһалҕатын, бэйэтин иһигэр баар араас араҥаларын бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын үчүгэйдик билиэххэ наада.
Биһиги, сахалар, үс сүүсчэкэ сыл устата аан дойду биир улахан, кыахтаах омугун – нууччаны – кытта куһаҕаммытын-үчүгэйбитин барытын бэркэ диэн билэн-билсэн кэллибит. Бу, дьиҥэр, улахан кылаат. Нууччалары биһиги, саха дьоно, бэркэ биллибит. Кинилэри кытта сыһыаҥҥа сыыстарыыны таһаарбат кыахтаахпыт. Оттон ити этэр эмиэрикэлэргин уонна дьоппуоннаргын төһө билэбитий? Олох – суох!
Дьоппуоннары үйэ аҥаарын анараа өттүгэр нууччалар эрэ буолбакка, бэл, Дьобуруопа уонна Эмиэрикэ омуктара билбэт этилэр. Дьоппуоннар, ол курдук, тас ааннарын «лип» курдук хатанан-саптынан олорбуттарын билэҕит. Дьоппуоннар сүрдээх хабыр, аһыныгаһа суох майгыннаахтарын бэйэлэригэр чугас уруулуу кэриэй уонна маньчжур омуктарга кыыллыы сыһыаннарынан көрдөрбүттэрэ. Ону үчүгэйдик билэҕин.
Ити омуктары кытта биһиги хаһан да алтыспатахпыт, майгыларын-сигилилэрин уонна атыттарга сыһыаннарын билбэппит. Дьоппуон, кытай, эмиэрикэ биһигини илиилэригэр ыллахтарына, улаханнык сээн диэбэттэрэ уонна мааны оҕо оҥостон тараҥнаппаттара буолуо оҥоробун. Уонна ол санаабын урут суруйан, бар дьонум билиитигэр таһааран турабын. Ону хайдах ылынаргыт, бэйэҕит киэнэ, мин туох да диэн олуйсубаппын. Баҕар, сыыһарым буолуо. Мин баҕарар баҕам диэн саха бастыҥ дьоно бу иэдээннээх кыһыл-үрүҥ сэриитигэр этэҥҥэ ордоро эбитэ буоллар диэн…
– Сэрии буолан баран, хайа да өттүттэн өлүү-сүтүү тахсыа буоллаҕа. Инньэ диэн быар куустан, туохха да кыһаммакка, террорга, баттыгаска-атаҕастабылга, барытыгар сөбүлэһэ-эйэлэһэ олоруохпут дуо? – ыстаап начаалынньыга сөбүлэспэтин биллэрдэ.
– Мин сөбүлэһиҥ, атаҕастабылга эйэлэһиҥ диэбэппин. Муҥур уһуктан атаҕастабылы-батталы утары турбуккут өйдөнөр суол. Ол гынан баран, атаҕастааччылар сыыһаларын билиннэхтэринэ уонна өйдөһөргө-иллэһэргэ ыҥырдахтарына, киэр хайыһымаҥ диэм этэ. Бука, мин санаабар, сотору өйдөнүөхтэрэ. Кыһалҕа обургу кыһайдаҕына. Ол кэмҥэ өрө баран, өсөһөн биэрэн эрэйи элбэтимиэххэ дии саныыбын. Дьэ, ону сэриилэһэр дьон, бэйэҕит билиэххит буоллаҕа.
Мин эһиэхэ кыттыһыахпын боотур хаана төрдүттэн сыстыбатах киһибин. Атыннык эттэххэ, нууччалыы эттэххэ, либералбын уонна гуманиспын. Чэ, ону, бэйэҥ хайдах өйдүүргүнэн буоллун. Утуйуоҕуҥ, түүн ыраатаары гынна, – Кулаковскай улаҕа диэки эргийэн кэбистэ. Уу чуумпу буолла. Бары утуйан, саҥа-иҥэ тохтоото.
Сарсыарда эрдэ туран чэйдээтилэр. Бэҕэһээҥҥи курдук күө-дьаа кэпсэтии мэлийдэ. Аттарын көлүйэн, ыҥыырдаан баран ыстаап начаалынньыга Өксөкүлээҕи кытта илии тутуһан быраһаайдаста. Икки өттүттэн, кылгастык, үтүө тылынан этэҥҥэ сылдьыыны баҕарсан араҕыстылар. Үрүҥ этэрээтин ыстаабын начаалынньыга арҕаа, Өксөкүлээх – илин диэки туһаайыынан айаҥҥа туруннулар. Тымныы тыаллаах сарсыарда этэ.
Ыстаап начаалынньыга, кырдьыга, Өксөкүлээх бу ыалга хонуктуу кэлэрин истибитэ уонна анаан-минээн кэлбитэ. Кини маҥнай: «Өксөкүлээҕи, арааһа, куораттан кыһыллар анаан эрэспиэскэлэтэ ыыппыт буолуохтаахтар. Уонна тоҕо маннык кутталлаах кэмҥэ улуустары, нэһилиэктэри кэрийэ сылдьыаҕай?» – дии санаабыта. Ол иһин хара маҥнайгыттан Кулаковскай интэриэһэ көбөн элбэхтик ыйытарын наадатыгар ыһа-тоҕо үрүҥ хамсааһын сыалын-соругун кэпсээбитэ: «Чахчы кыһыллар үспүйүөннэрэ буоллаҕына, үгүһү токкоолоһон ыйытыаҕа», – диэн.
Ону баара, киһитэ кини кэпсээнин букатын сэҥээрбэтэ, ыйыппата даҕаны. «Үспүйүөн буолбатах эбит!» – дии санаабытын ыстаап начаалынньыга атын этэрээттэр тойотторугар түргэнник тиэрдитэлээтэ.
А.Е. Кулаковскай буоллаҕына, икки өттүттэн сүгүннүө суохтар диэн, үгүстүк ким да сылдьыбат бүк сирин булан, саһан олорорго күһэлиннэ.
* * *
Хоболоох суол ааһар Арҕаа Хаҥалас улууһун Хахсык нэһилиэгин олохтоохторо хаһаайыстыба тэриниитин өттүгэр олус үчүгэйдэрэ. Байан-тайан олоруу кинилэргэ элбэҕэ.51
Тохсунньу ортото ааһан, тымныы саамай өрөгөйө кэлэн турар кэмэ. Киһи-сүөһү тыына бургучуйар аан тумана сири-дойдуну бүрүйэн турдаҕа.
Дьон-сэргэ ортотугар: «Илин Эҥээр улуустарга саҥа былааһы утары илинтэн бастаанньыстар халыҥ этэрээттэрэ кэлэн быһыы-майгы уустугурбут үһү. Сотору манна да кэлэллэрэ буолуо», – диэн кистии саба сэһэн тарҕаммыта ыраатта.
Арҕаа Хаҥалас нэһилиэктэригэр ханна да барбыттара биллибэккэ сүтэн хаалбыт дьон ахсаана элбээтэ. Бу бары эдэр-сэнэх, күүстээх-күдэхтээх, сытыы-хотуу, сырыыны-айаны кыайар, бастыҥ ытааччы дьон. Губчека үлэһиттэрэ: «Бу дьон бары бастаанньаҕа кыттыыны ылаары күрээбиттэр», – диэн уорбалаабыттара.
Ити да буоллар, Хоболоох суолунан сырыы тохтообот. Чыкаалар кимтэн да куттаммакка, уруккуларын курдук, сылдьаллар. Кинилэр Арҕаа Хаҥаласка дэриэбинэлэр аайы Кыһыл дружиналары тэрийэ сатыыллар. Дружинаҕа киирээччи аҕыйах.
Былырыын орто дойду олоҕуттан барбыт Хахсык нэһилиэгин бэлиэ киһитэ үс уоллааҕыттан ортокуларын үөрэхтээх киһи оҥорор мөккүөрдээҕэ. Уол реальнайы бүтэрэригэр хомсомуолга, онтон губчекаҕа үлэҕэ киирбитэ. Аҕата тыыннааҕар ону кистии сылдьыбыта. Ол бэйэтэ быйылгыттан харса суох тылынан-өһүнэн, бардамынан-өһүөннээҕинэн «аатыран» эрэр.
Билигин төрөөбүт-үөскээбит дьиэтигэр иккиэ буолан кэлэн, быраатын уонна балтын ыга-түүрэ олорор. Бу ыал ийэлэрэ эмиэ аҕаларын хас да сыл иннинэ орто дойду олоҕуттан барбыта. Оҕолор – икки кыралар – хаһаайыстыбаларын бэйэлэрэ көрөн олороллор. Улахан убайдара – мас ууһа идэлээх киһи, кэргэн ылан туспа олорор да, ааспыт күһүн сэтинньититтэн ыла ханна да барбыта биллибэт.
– Эн хайаан да Кыһыл дружинаҕа киириэхтээххин! Киирбэт буоллаххына, үлэһит-бааһынай былааһын хаан өстөөҕүн курдук көрүөхпүт! Мин хомсомуол уонна чэкиис буолан сылдьабын дии! Эн Кыһыл дружинаҕа киирдэххинэ, сыыйа хомсомуолга киллэриэхпит! Ол курдук!..
– Мин эн курдук үөрэхтээх буолбатахпын! Уонна сүөһүбүтүн-аспытын ким көрүөй? Аспыт-үөлбүт да лаппа аччаата. Эн сотору-сотору кэлэн түһээн-нолуок быһыытынан ас-үөл бөҕөнү хомуйаҕын аҕай дии. Мин, чыкаа быраата буолан, эт-арыы бөҕөнү, бу күһүҥҥүттэн ыла, туттарарга күһэлинним…
– Туттарымынаҕын! Саҥа былаас атаҕар ситэ тура илик! Ыраах Волга өрүс кытылыгар олорор нэһилиэнньэ хоргуйуута, куораттар олохтоохторо аһа-үөлэ, таҥнар таҥаһа суох буолбутун хантан, тугунан хааччыйтараары гынаҕын?!
– Ол биһигиттэн хомуйар эккит-арыыгыт эн этэр дойдугар төһөтө-хаччата тиийэрэ буолла… – чэкиис быраата, сүүрбэччэлээх уол, көмүлүөк оһох иннигэр сүгэ уктуу олорон, саарбахтыырын этэн истэҕинэ, убайа кыыһырда:
– Ол-бу буолан хохучуоллаһа олорума! Хайаан да дружинник буолаҕын!.. Хотуой! Чэйдэ кут эрэ!.. – аны балтытыгар, уон алта-уон сэттэ саастаах кыыска, хаһыытаата.
Балта – наҕыл, намчы баҕайы кыыс, саҥата суох остуол тардан, чэй кутан барда. Чэкиис бииргэ сылдьар доҕорун кытта, сааларын түһэхтэригэр ууран, бастыҥ уонна уҥа ороннорго олорон, чэйдээбитинэн бардылар. Ол олорон быраатыгар күргүйдүү былаан:
– Хайа, Кыһыл дружинаҕа киирэҕин дуу, суох дуу?! Этэ оҕус!.. – диэн истэҕинэ, тас аан тэлэллэ түстэ да бэрдээн саалары туппут таба саҕынньахтаах уонча киһи, аан туманы бүрүммүтүнэн, дьиэ ортотугар биирдэ баар буола түстүлэр.
