Кыһыллар кэнниттэн: «Стой! Куда?! – Немедленно стой! – Стоять на месте!» – диэн хаһыытаспыттара, эккирэппитинэн барбыттара. Ситэн быһыта кэрдээри саабылаларын сулбурута тардан ылбыттара. Эккирэтэн уунаран иһэн, кыһыллартан Көөкөй аттар-атан испитэ да, анарааҥҥылара хаалыах быһыылара суоҕа.

Көөкөй кыыһыра саныыр: «Эчи, хааҥҥа хараҥарбыттара сүрүн! Ити буоллаҕына, ситэргитин көрүөхпүт!» Бу иһэн өйдүү биэрэр: «Билигин ортотугар булгунньахтаах алаас кэлэр. Онно тиийэн эккирэппиттэрин сирэйдэрин саатырдыахха баар эбит!»

Сотору суол булгунньахтаах алааска киирэр. Көөкөй, тоҥуу хаарынан тэтимин ыһыктыбакка туораан, булгунньахха өрө сүүрэн тахсан, ыстаанын курун сүөрэн, кэтэһэн турар.

Аттаах эрэспиэскэһиттэр алааска көтүтэн киирээт, эккирэтэр киһилэрэ булгунньах оройугар тахсан турарын көрө биэрэллэр. Харса суох өрө харбатан кэлэн истэхтэринэ, Көөкөй ыстаанын сулбурутан кинилэргэ эмэһэтин көрдөрөр уонна көп этин таптайар. Ол кэннэ ыстаанын тардыммытынан булгунньах нөҥүө өттүгэр таҥнары сүүрэн түһэн, ойуур быыһынан аҕыйахта элэҥнээн хаалар.

Кыһыллар тоҥуу хаарынан булгунньаҕы эргийэн, хайыы үйэ ырааппыт киһини кэнниттэн мээнэ ытыалыыллар да, хантан табыахтарай?! Дьэ, кыһыы!

Маатыры-куутуру хойдон истэҕинэ, икки саха байыастара күлүү бөҕөнү күлэллэр:

– Ребята! Бросьте ругаться! Мы знаем этого парня! Его невозможно догнать! Ни конному, ни пешему! Это знаменитый бегун и прыгун по якутским прыжкам! И совсем он безобидный человек. Мы зря за ним гнались. За это он здорово обиделся и показал нам то, что надо!

Ити кэнниттэн кыһыл эрэспиэскэһиттэр, бары күлсэ-күлсэ, төттөрү ойуталлар. Бу түбэлтэ үрүҥнэргэ да, кыһылларга да көрдөөх кэпсээҥҥэ кубулуйан тарҕаммыта.

Үрүҥ бастаанньа, дьаалатынан ыыттахха, тохтуур кыаҕа суох буолбутун бары өйдөөбүттэрэ. Губбюро уонна губчека, губревкомтан ыйыта барбакка, бастаанньаны тохтоторго бэйэлэрэ хайдах өйдүүллэринэн-саныылларынан дьаһанарга соруммуттара: «Куорат иһигэр уонна чугастааҕы улуустарга олохтоох нэһилиэнньэттэн бастаанньаҕа кыттыбыт уонна бастаанньыстары өйүүр санаалаахтара уорбаланар дьон урууларын-аймахтарын, чугас дьоннорун испииһэктээн, онтон хомуйан – солуок ылан, концентрационнай лааҕыр арыйан, онно тутарга! Бастаанньа оччоҕо тохтуоҕа!» – диэн сүбэлэспиттэрэ.

Губчекаҕа үлэлиир олохтоох кадрдарын мунньан олорон, түүннэри испииһэк оҥорбуттара. Сарсыҥҥытыгар ону губревкомҥа көрдөрбүттэрэ, сыалларын-соруктарын билиһиннэрбиттэрэ. Ойуунускай, бэркиһээн, утарсан-туруулаһан көрбүтэ эрээри, Лебедев, Агеев уонна Козлов, үһүөн, көмөлөөн мөрөйдөөн, илиилээхатахтаах гымматахтара. Атын олохтоох салайааччылар: нууччалар, сахалар – бары, саҥата суох хаалбыттара.

Губчека үлэһиттэрэ күннээбиттэрэ. Чэкиистэр бу мунньахха баһылыыр-көһүлүүр, инникитин даҕаны кинилэри ким да утары көрбөтүн ситиһэр кыаҕы ылбыттара. «Триумвират» санаата, сыала-соруга туолбута.

Концентрационнай лааҕыры Мархаҕа тутар буолбуттара.⁵⁶ Үргүлдьү, маҥнай – куорат иһиттэн, онтон чугастааҕы улуустартан дьону хомуйан барбыттара. Тутуллубут дьон үксэ – дьахталлар, эдэр оҕолор уонна кырдьаҕас оҕонньоттор этилэр. Биллэр-көстөр дьонтон Слепцов Дмитрий Иванович-Бачыгыратар Уола бу кэмҥэ тугу да билбэккэ-истибэккэ олорон түбэспитэ: «Мин бастаанньаҕа туох да сыһыаным суох! Уопсастыба олоҕор аны актыыбынайдык орооһор санаа да, баҕа да суох!» – диэбитин истибэтэхтэрэ. Атын да кини бараата, өссө лаппа аҕа да саастаах оҕонньоттор элбэхтэрэ.

Мархатааҕы концентрационнай лааҕырга олус элбэх киһини хаайбыттара. Кинилэри губчека этэрээттэрин дьоно харабыллыыллара. Олор истэригэр Борун уонна Глыгало диэн ыраахтааҕы саҕана Саха сиригэр көскө кэлбит бэһиэччик-холуобунай буруйдаахтар уһулуччу чорбойоллоро. Иван Федорович Борун 45 саастаах, сааһын тухары араас централга, пересыльнай түрмэ бөҕөҕө хаайыллыбыт, тас көрүҥүттэн да ханнык баҕарар киһи «һык» гына түһэр көрүҥнээх киһи этэ. Боруннаах Глыгало 1917 с. Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ саҕана Е.Ярославскай уонна Григорий Петровскай хаайыыттан босхолообут 200 холуобунай буруйдаахтартан хаалбыт дьон этэ. Баһылыктара – Янкель Герсиевич Бук ытыллыбытын кэнниттэн, Саха сиригэр хаалбыт бу дьон, хайдах эрэ быыс булан, иҥэн-саһан сылдьыбыттара.

1920 с. губчека кэр-дьэбэр, кирдээх үлэлэргэ туттар сыалтан түбэһиэх дьону «үлэҕэ» ылаттаабыта. Ол «саҥа үлэһиттэр» хара маҥнайгыттан биллэн-көстөн барбыттара: урукку Уобалас Сэбиэтин, онтон Колчак милииссийэтин начаалынньыга Клингоф чэкиис буолаат, «Оросин саагыбара» диэн аҥаардастыы уорбалааһыҥҥа эрэ олоҕурбут дьыаланы «арыйбыта».⁵⁷

Степан Литвинов чэкиис буола сылдьан, уруккуттан өстөһөр киһитин – Елпидифор Егасовы – «Олунньутааҕы саагыбарга» сыһыаран ыттарбыта. Оттон Борун 1921 с. кыһын «Арыгы уонна пиибэ монополиятын» баһылыгын Бартели уонна урукку полицмейстер Илья Рубцову кыыллыы ытан өлөртөөбүтэ.

1921 с. сайын Борун уонна Глыгало Илин Эҥээр улуустарынан сылдьан, элбэх бас-баттах, быдьар быһыылары оҥортообуттара. Дьону халыыллара, дьахталлары күүһүлүүллэрэ. Кинилэр ити нэгэй, чиччик быһыыларынан элбэх киһини – Сэбиэскэй былаас үлэһиттэрин – тэйиппиттэрэ. Ол курдук, «Холбос» боломуочунайа Матвей Матвеевич Сивцев-Маппыайдаан Маппый абатыттан үрүҥ бастаанньаҕа холбоспута.

Холуобунай буруйдаахтартан үлэһиттэрдээх чэкиистэр Иркутскайдааҕы салалталарын сорудаҕын толорон – Коробейниковы, Толстоуховы, Земфировы уо.д.а. кэтээһини сатаабакка, куоттаран кэбиспиттэрэ. Дьэ, маннык «чэкиистэри» губчека бэрэссэдээтэлэ Агеев тутан олорбута. Уонна Мархаҕа тэриллибит концентрационнай лааҕырыгар харабыл оҥостубута. Губчека концентрационнай лааҕыры аспытыттан үрүҥ бастаанньа тохтооботоҕо, өссө күүһүрэн, босхо барбыт тыа баһаарын курдук, иннигэр түбэспити имири солоон, Дьокуускайга чугаһаан испитэ.

Дьокуускай куорат иһигэр уонна кытыы сэлиэнньэлэргэ байыаннай балаһыанньа уонна комендантскай чаас олохтоммута олохтоохторго бэрт элбэх уустугу, эрэйи-кыһалҕаны аҕалыыһы: киэһэ алта чаастан сарсыарда алтаҕа диэри ким да уулуссаҕа быгыа, онно-манна кэлиэ-барыа суохтааҕа. Анал пароллаах, эбэтэр буруопустаах эрэ буоллаххына наадыйар сиргэр, дьоҥҥор барыаххын сөбө. Ол иһин киэһэ алтаҕа диэри туох баар үлэҕин-хамнаскын, араас наадаҕын бүтэрэ-түмүктүү сатыыр түбүккэ киирэҕин.

Түүн аайы олбуордарын иһигэр суһал наадаларыгар сылдьааччы дьон уулуссаҕа: «Стой! Куда идешь»! «Пароль!», «Показывай пропуск!», «Стоять на месте!», «Немедленно стой!» – уо.д.а. хаһыылары истэллэрэ.

Бэл, саа тыаһа түүҥҥү чуумпуну уйгуурдара. Сарсыарда иһиллибитинэн, милииссийэ хонтуоратыгар элбэх дьону тутан аҕалбыттара иһиллэрэ: киһи ыалдьан суһал көмөҕө эмчити ыҥыра сылдьан түбэһээччи, кистээн көссүүлэһэр пааралар, бэл, суһал наадатыгар нууһунньук, эбэтэр олбуор муннугун-ханныгын көрдүү сылдьааччы түбэспит буолаллара. Биирдэ, бэл, түүҥҥү патруль «Стой! Куда идешь!» хаһыытын «истиэн баҕарбатах», төрүөҕүттэн таас дьүлэй киһини ытан кэбиспиттэрэ иһиллибитэ.⁵⁸ Ол гынан баран, олохтоохтор, ханныгын да иһин, сыыйа, комендантскай чаас иннинэ дьыалаларын-куолуларын бүтэрэргэ-оһорорго үөрэнэн барбыттара.

Куорат иһигэр мас-муус тиэйэн аһыыр-таҥнар элбэх дьон баар буолан, тэрилтэлэр уонна чааһынай да ыаллар «бур-бур» буруо таһааран олороллоро.

Быйыл күһүн, куорат иһигэр көһөн киирэн, үлэлээн аһаан-таҥнан олорор икки атастыылар – эдэр дьон, куорат байыаннай хамаандатын хаһаарыматыгар саһаан мас тиэйэн истилэр. Олбуор ааныгар кэлиилэригэр «Интернационалы» ыллаабытынан сулустаах хороох бэргэһэлээх, синьиэллээх, обумуоткалаах бачыыҥкалаах красноармеецтар этэрээттэрэ кэккэнэн тахсан кэллилэр:

Атастыылар сыарҕалаах аттарын кытта туоруу охсон биэрдилэр уонна соттор, хатыҥ миинньик тутуурдаах красноармеецтары көрөн турдулар: