Суонда бэҕэһээ Испирдиэҥкэ дьиэтигэр сылдьан истибититтэн, кырдьыга, соччо курутуйбата: Бэлиэрийи, Испирдиэҥкэ оҕонньору эмиэ чыкаалар хаайбыттар үһү. Бука, туох эмэ куһаҕаны оҥорон түбэспит күтүрдэр буолуо ээ. Бэлиэрий үнүрүүн бэркэ түүнү сирэйдэнэн ааспыта. Аанньаҕа инньэ гымматах баҕайы ини. Оҥостубутугар түбэһэ сырыттын…
Суонда Кыычатын илдьэ иһэр. Онтон ордук киниэхэ туох да наадата суох. Аргыылап оҕонньор обургу кэм өтө көрөн дьаһайбыт. Бэлиэрий улахан буруйу оҥорбут буоллаҕына, бука, балтын даҕаны сүгүннүөхтэр суох этэ. Уонна кыргыһыы кэмигэр кыыс оҕо куоракка араас алдьархайга тиксиэн сөп. Тойоно ону билээхтээбэт, сэрэйээхтээбэт буолсу дуо? Кэбис, бу долгуннаах күҥҥэ-дьылга оҕо дьиэтигэр, харах анныгар олорбута ордук.
Кыыча барахсан ытыы сытар быһыылаах. Оҕо муҥнаах хайдах гыннаҕына үчүгэйин бэйэтэ да билбэтэ буолуо. Үөрэҕиттэн, доҕотторуттан арахсан айманнаҕа. Уонна ити Ылламнаах баҕайылар туппуттара-хаппыттара олус хабыра бэрт. Оннук буолбатаҕына эмиэ да сатаныа суох курдук этэ ээ. Итиччэ киһи буолумматын хайыахтарай, күүһүлээтэхтэринэ эрэ табыллыах быһыылааҕа. Суонда бу билигин сүөрэн босхолоон кэбиһэрэ эмиэ сатаммат. Эрэйдээх кэлгиэтэ сөллүө да, төттөрү куоратыгар ыстаныа, ону эмиэ бохсоругар тиийиэ дуо? Оо, кэбис, ол кэриэтин маннык барбахтыы түһүөххэ. Ырааттаҕына хайаан төннүөй – барсара эрэ хаалыа.
Ытыы сытаахтыыр. Суонда Кыычаны хомотон, санаарҕатан, биир эмэ таммаҕы түһэртэриэм, ону ааһан ытатыам, уһун суолу быһа хороччу кэлгийэн хараҕын уутунан сууннарыам диэн хаһан да санаабатаҕа. Хата: “Кинини атаҕастыыр, күөмчүлүүр киһи мин өлөр өстөөҕүм буолуо, кинини хайа кыайарбынан бары куһаҕантан, эрэйтэн, кыһалҕаттан көмүскүөм, бары алдьархайтан араҥаччылыам, кини үөрэ-көтө сылдьарын туһугар тыыммын даҕаны кэрэйиэм суоҕа”, – диирэ. Барахсаным сыыһа бу барыта кини туһугар, кини туһатыгар оҥоһулларын, Суонда киниэхэ наар үтүөнү, үчүгэйи эрэ баҕарарын өйдүүрэ буоллар дуу! Тылынан инньэ диэн быһааран биэриэҕин Суонда ол ким биэрбитинэн оннук саҥаран чуопчаарыаҕай. Айыы таҥара ханнык дьоллоохторго устар ууну сомоҕолуур уус тылы биэрэрэ эбитэй! Суонда сордоох биэс тылы да сатаан холбоон саҥарбат. Саҥарыан кэриэтин оҥорорун ордорор. Ону сорохтор ааргы, акаары дии саныыллар. Тылынан да тылыбыраабатар, кини көҥдөй көхсүн иһигэр тугу барытын буһара сылдьарын билбэттэр. Кинини оҕус курдук халыҥ тириилээх, балык курдук тымныы хааннаах дии саныыллар. Киһиэниттэн эрэ уйаҕас уйулҕа, киһиэниттэн эрэ итии хааннаах сыгынньах сүрэх киниэхэ баарын билбэттэр. Киһи билэр буоллаҕына, ону арай Кыыча билиэн сөп этэ. Кини эрэ. Баҕар, ону билэр буолан, хомойон, хоргутан, кэлэйэн, ити ытыы иһээхтиирэ буолуо. Барахсан бэҕэһээ киэһэ көрөөт моонньуттан кууһа түспүтэ ээ…
Суонда таһырдьаттан киирэригэр кыыс кыра эрдэҕинэ “Суонтаа!..” диэбитинэн утары сүүрэн далларыйан иһэрин субу хараҕар көрөргө дылы гынна. Кыысчаан төбөтүн минньигэс сыта муннугар субу биллэн кэллэ. Устунан кини кэҥэриитэ аһыйан барда. “Мөҥүмэ, хоргутума даа, чыычааҕыам. Оо, олох кыһалҕата арааһы, киһи үөйбэтэҕин-ахтыбатаҕын даҕаны оҥотторон эрдэҕин. Таҥара көрөр, мин маннык буолуон букатын баҕарбатаҕым. Кыыһырыма даа, тоҕойуом…”
Суонда, көхсө улам нүксүйэн, төбөтө улам санньыйдар санньыйан истэ…
Бу хам кэлгиллэн сытан Кыыча санаата бүтүннүүтэ кэннигэр. Кэннигэр – туманынан оргуйа хаалбыт куоракка, техникумҥа, бииргэ үөрэнэр оҕолоругар. Кини өтөрүнэн төннүбэт суолугар киирдэ быһыылаах. Аҕата аны кинини ытарча ытыһыттан ыһыктара биллибэт. Манан үөрэнэн бүппүт буоллаҕына да боруок суох. Аргыылап оҕонньор дьахтар элбэх үөрэхтэнэрин сөбүлүө суохтаах. Итиэннэ кыыһын коммунист, комсомол уйата куоракка ыытарын даҕаны кэрэйиэҕэ. “Онон дьэ, быраһаай, Якутскай! Быраһаай, техникум! Быраһаайдарыҥ, ыарыһахтарым! Доҕотторум…” Ити эрээри бу балтараа сыл устатыгар кини соччо-бачча доҕоттордоммокко эрэ арахта дуу, тугуй? Кини соторутааҕыга диэри биир курска үөрэнэр оҕолорун доҕотторум диирэ. Тоҕо да оннук саныа суох этэй? Бииргэ үөрэнэрэ, бииргэ оонньуура, үөрэрэ, бииргэ үлэлиирэ ээ. Онтуката сыыһа эбит. Ону комсомольскай мунньах үчүгэйдик өйдөттө. Ол да буоллар, төһө да бэйэлэрин кэккэлэриттэн үүрбүттэрин иһин, Кыыча кинилэргэ өстүйбэт. Дьиҥинэн кинилэр сөпкө гыннахтара дии. Баай дьадаҥыга, дьадаҥы баайга атас, доҕор буолуон сатаммат. Били этэллэригэр дылы, аҥаара күрдьэх маһа, аҥаара таҥара маһа. Кинилэри иллэһиннэрэн холбооттуур күүс бу күн сиригэр суох. Кыыча – баай кыыһа. Өстөөх кыыһа. Ону кинилэр тоҕо итэҕэйиэхтээхтэрий? Тоҕо эрэллээх доҕорунан ааҕыахтаахтарый? Сөпкө үүрбүккүт, оҕолоор…
Оо, ол эрээри, оҕолоор, эһиги сыыһаҕыт ээ: Кыыча баай Аргыылаптан төрөөбүт, киниэхэ иитиллибит эрэ буруйдаах. Эһиги тоҕо кини сүрэҕэ тугу сөбүлүүрүн, санаата ханна салалларын билиэххитин баҕарбаккытый? Балтараа сыл эһиги ортоҕутугар, эһигини кытта биир олоҕунан олорон, эһиги үөрэтэргитин үөрэтэн, эһиги идеалгытыгар уһуйуллан сылдьыбыта барыта киниэхэ суола суох ааспыта буолуо диигит дуо? Балтараа сыл кыһыл Дьокуускай көҥүл салгынынан тыыммыта, кини революционнай тыалларыгар эрчиллибитэ барыта суолтата суоҕа эбитэ буолуо дуо? Бастаан көннөрү интэриэһиргээн, өйдөөбөккө ыарырҕата-ыарырҕата, кэлин улам умсугуйан, таттаран ааҕыталаабыт үгүс кинигэлэрэ – политграмота учебниктара, “Коммунистическай манифест”, Плеханов, Ленин, Крупская – сымыйанан хаҕыра үүммэтэх, кырдьыкка аһаҕас сүрэххэ ол барыта хайдах тиийиэхтэрэ суоҕай? “Оттон Томмот… Кини баай аймахха кыр өһө, коммунизм идеятыгар муҥура суох бэриниитэ, пролетариат кыайыытыгар үрдүк итэҕэлэ… Кини ол өһүн, ол бэриниитин, ол итэҕэлин миэхэ эмиэ биэрбитэ. Ону мин, аатыгар эрэ буолбакка, ис сүрэхпинэн ылыммыппын билэрэ. Ол иһин миэхэ эрэнэрэ. Ити иһин этэбин ээ мин, оҕолоор, эһиги сыыстыгыт диэн. Мин эһиги комсомольскай мунньахтан холдьохпут Аргыылабаҕыт буолбатахпын. Мин атыммын. Мин Томмот мэктиэлээбит Кыычатабын. Эһигини кытта бииргэ саҥа олоххо, үлэһит дьон бары дьоллонор олохторугар дьулуһар Кыычабын. Ону эһиги киэр астыгыт. Сыыстардыгыт да, эһиги буруйгут суох. Эһиги ити курдук этиэхтээх этигит. Оччоҕо ким буруйдааҕый? Ким?..
Бүгүн мин үөрэхпэр тиийбэтим. Сарсын эмиэ суох буолуом. Өйүүн эмиэ. Сүппүт аатырыам. Онтон илин тахсыбытым иһиллиэ. Ону эһиги, бука, дьиктиргиэххит суоҕа. Баай кыыһа, барыах киһи, бардаҕа диэххит. Өссө “барбыт” диэххит суоҕа, “баай дьонугар күрээбит” диэххит. Сөпкө үүрбүппүт диэн революционнай сэргэххитин хайҕаныаххыт. Томмокко туһуланар тылгыт өссө ордук кырыктанара, киниэхэ сүктэрэр буруйгут өссө ордук ыарыыра чахчы…”
Кыыча, саҥа таһаара сатаан ыҥырана-ыҥырана, кыаҕын муҥунан мөхсө сатаата да кэлгиирэ холкутуох быһыыта биллибэт. Суонда саатар эргиллэн да көрбөт, соруйан көҥөнөн түҥнэри хайыһан иһэр. Чэ кэбис…
“Оо, Томмот, Томмот!.. Миигин итэҕэйэҥҥин буруйга-сэмэҕэ тиксэн эрдэҕиҥ. Миигиттэн сылтаан доҕотторгуттан туора көрүлүннэҕиҥ. Көрүллүөҥ да турдаҕа. Мин эйиэхэ хаһан даҕаны атын оҕолорго этэр эйэҕэс тылбыттан ордугу эппэт, кинилэргэ мичээрдиирбиттэн атыннык мичээрдээбэт этим. Ол эрээри, итэҕэй, сүрэҕим саамай кистэлэҥ муннугар эйиэхэ истиҥтэн истиҥ иэйии – киһи киһиэхэ тылынан сатаан эппэт иэйиитэ уйалана сылдьара. Эн миэхэ бары атын оҕолортон ураты этиҥ. Эн Томмот этиҥ. Эн истибэккэр, бэйэм даҕаны истибэппэр түүн түһээн мин эйиэхэ дьикти нарын тыллары этэрим. Эйигиттэн кистээн, бэл бэйэбиттэн даҕаны кистээн мин эйигин таптыыр харахпынан көрөрүм. Эн мин Томмотум этиҥ. Эн бэйэҥ ону билбэтэргин даҕаны. Бэл мин бэйэм бэйэбэр ону билиммэтэрбин даҕаны. Мэлдьитин. Куруутун. Суох, ити сымыйалаатым. Мэлдьитин буолбатах. Кэлин миэхэ ити курдук, мин эйигин күнү, халлааны көрүөхпүттэн билэрим курдук санаа үөскээбитэ. Мин эйигин бастаан атын оҕолортон соччо араарбат этим. Былырыын, саҥа үөрэнэрбит саҕана, Томмот Чыычаахап да, Сэмэнчик Долгунуоп да миэхэ син биир курдуктара. Бэйи эрэ, туохтан саҕаланна этэй мин эйигин атын доҕотторгуттан арааран көрөр буолбутум? Туохтан? Киһи киһиэхэ сыһыана уларыйара, киниэхэ саҥа иэйии үөскээһинэ хайаан да туохтан эмэ саҕаланар төрүттээҕэ буолуо дуо? Билбэтим. Сороҕор, баҕар, суоҕа буолуо. Мөккүспэппин. Таммахха таммах эбиллэн, күрүлгэн быһыты тоҕо көтөрүн кэриэтэ буолуо. Оттон эн биһикки сыһыаммытыгар, чопчута мин эйиэхэ сыһыаммар, уларыйыы саҕаланыыта баара. Чахчы, баара. Бэйи, хайдах-хайдах буолла этэй?..”
