Итинник бэйэтэ да сөбүн эрэйдэнэ сыттаҕына, аны улаҕа диэки суорҕана дьигиҥнээн барда. Киҥэ холлон сытар оҕонньор абатыйан орон түгэҕин тоҥолоҕунан хаһыйбахтаата.
– Өссө тугуҥ тутах буолан сыҥыргыы сытаҕын? Эмиэ кыыскын санаан ытаан ыгыллаҥнаатыҥ дуо? Куттаныма: кыыскын туох да сиэ суоҕа. Бэркэ муҥутаатаҕына эргэ барыаҕа. Хата уолгун санаа. Өлбүтэ-тыыннааҕа биллибэт уолгун. Кини туһугар таҥараттан көрдөс. Ол туһалаах буолуо!..
Суорҕан ньим барда.
Аргыылап уута букатын көтөн хаалла. Өр сытта. Кэнникинэн кыыһырбыта улам уҕараата. Абатыйбыт уоҕа ааһыыта аны кэмсинэ быһыытыйда. Соҕотох мин эрэ уһун түүн утуйбакка килэччи көрөн тахсабын диэн алдьаммыта, Ааныһа эмиэ санаарҕаан, мунчааран муҥнана сытар эбит. Ону аралдьытыан, уоскутуон оннугар күргүйдээн бобуллаҥнаата дии. Ол эрээри, киһи кыыһырыах, Ааныс даҕаны көхсүнэн сытан көрсөр дии. Итиэннэ “манныктан мунчаарабын” диэн саҥа таһааран кэпсиэн даҕаны тоҕо сатамматый?.. Оннугун оннук буолуо да, кырдьыга, хаһан эйэргэһэ үөрэнэн илиитин даллатан тоһуйуой? Уонна киһи кэм сэҥээрэр, сэлэһэр киһитигэр онтун-мантын кэпсиирэ буолуо. Кинилэр буоллаҕына отуттан тахса сыл бииргэ олордулар да, истиҥник эйэргэһэн хоммут түбэлтэлэрин Аргыылап дьиҥэ бэрт ахсааннааҕы өйдүүр. Эдэрсин эрдэхтэринэ аҕыйах оннук түбэлтэ баара. Баар быһыылааҕа. Билигин, кырдьан-бохтон, кэлэр-барар кыах мөлтөөбүтүн, күүс-уох аҕыйаабытын кэннэ санаатахха, ойох киһиэхэ кини хаҕыс соҕус эр эбитэ буолуо ээ.
Дьахтар муҥнааҕыҥ кэм эйэргэһэри, атаахтыыры, имэриттэрэри-томоруттарары, сыллатары-ууратары, сымнаҕас сыһыаны, сылаас хоонньу сөбүлүүр буолуохтаах. Оттон Аргыылап мөҕөр, дьарыйар күргүйтэн, ардыгар сутурук да ыарыттан, хаһан эмэ таҕылы тарҕатан тиргиллэртэн ураты тугу биэрдэ киниэхэ, хоойго сытыарар хотун ойоҕор? “Хотун ойох…” Кырдьыга, Аргыылап кинини соччо-бачча хотун да курдук санаабат, бэйэтигэр тэҥнээбэт, дьүөрэлээбэт этэ. Аҕата оҕонньор ыаллыы улуус баайын кыыһын ыллаттараары гыммытын буолуммакка, сэргэ нэһилиэк сэниэ эрэ соҕус ыалын кыыһын кэргэн кэпсэппитэ. Дьүһүнэ тупсаҕайыгар умсугуйан. “Кэпсэппитэ” диэн, тылга эрэ итинник. Дьиҥэ кыыһы кытта кэпсэтэр, кини сөбүлүүрүн-сөбүлээбэтин ыаспыйалаһар диэн кэлиэ дуо? Ымсыы соҕус аҕатыттан син көбүччү харчыга, отучча сүөһүгэ атыылаһан ылбыта. Ол да иһин эбитэ дуу, кини кэргэнин хара маҥнайгыттан атыылаһыллыбыт мал, кэрэ, кыраһыабай мал кэриэтэ көрбүтэ. Бу мал киниттэн тугу даҕаны, истиҥ сыһыаны, ичигэс тылы, эйэргэһэр тапталы даҕаны эрэйэр бырааба суоҕа. Кини соруга диэн эрин наадатын толоруу, кини дьиэтин-уотун көрүү эрэ этэ. Хайа уонна таптаһан илэ-сала көтүһэргэ соло-билэ наада ээ. Аргыылап буоллаҕына сүһүөҕэр туруоҕуттан биир кэм тыын былдьаһыгынан сылдьар курдуга: баранары-уҕарыыры билбэт үлэ-хамнас, атыы-тутуу, кэлии-барыы. Ол үлүскэнигэр күнэ-түүнэ да тиийбэт, түптээн да утуйбат этэ. Ыгылыйбыт киһи илиитигэр туох түбэспитин хабыалаан ааһарын кэриэтэ кини суорҕан анныгар тиэтэйэ-саарайа киирэн тахсара. Онно хайаан силигин ситэрэн эйэргэһэ, сыллаһа-уураһа сатыы сылдьыаҕай?
Билигин өйдөөтөххө, Ааныс бастаан сүктэн кэллэҕин утаата сымнаҕас илиини, итии сүрэҕи, уоттаах уоһу эрэйэр эбит быһыылааҕа. Биирдэ улаҕа диэки хаһыйыллан баран, ытамньыйа-ытамньыйа, хоргуппуттуу тыл ыһыктыбыттааҕа: “Айыкканыый… Мин эмиэ ыалдьар эттээх, тэбэр хааннаах киһибин ээ…” Ону оччотооҕуга улахаҥҥа ууруллубатаҕа.
Төһө да мал кэриэтэ атыыланан кэллэр, Ааныс, аны санаатахха, кинини чахчы сөбүлүүр, таптыыр этэ. Ханна эмэ өр буолан кэллэҕинэ, үөрэн, сирэйэ оҕолуу мичилийэн, сардаҥаран көрсөрө, арыт утуйа сытан уһугуннаҕына кини ойоҕоһугар сымнаҕас түөһүнэн саба түһэн ыга кууспут, төбөтүн кини төбөтүгэр холбуу аспыт буолара. Ону баара киһи утуйарын мэһэйдээмэ диэн халбарыччы анньан кэбиһиллэрэ. Хардата суох таптал өр буолсу дуо, сотору сойон, эйэҕэс мичээр тымныы хараҕынан, сылаас тыл тоҥуй саҥанан, чаҥкынас күлүү ньимийбит уоһунан солбуллан барбыттара. Бу курдук, биир суорҕанынан саптар эрээри, икки тус-туспа оронноох курдук, орон икки өттүгэр чугаһаспакка сытар буолбуттара, арааһа, сүүрбэттэн тахса сыл буолла. Оо, ырааппыт даҕаны…
Аргыылап аттыгар Ааныс мэлдьи баар буолуохтааҕар үөрэнэн хаалбыт. Мэктиэтигэр бу сэргэ киһи сылдьар ээ диэн соччо баардылыы да санаабакка дылы. Арай суох буолан хааллар, итэҕэстийэ саныа эбитэ дуу. “Муҥнаах… Ити курдук эдэр сааһыттан эмээхсин буолуор диэри мин туспар, мин оҕолорум тустарыгар букунайан, хардата диэн биир ичигэс тылы истибэккэ, олох олорон бүтэн эрдэҕэ дии”. Аргыылап оҕонньор бу билигин, кырдьан баран, эргитэ санаан көрдөҕүнэ, дьиҥ эрэллээх киһитэ диэн соҕотох бу кини, кэргэнэ Ааныс эрэ эбит. Ону баара… Киһи бытыгын быһа үктээтэҕинэ биирдэ өйдөнөр дииллэрэ чахчы буоллаҕа.
Аргыылап улаҕа уунан суорҕаны таарыйда:
– Ааныс…
Харда иһиллибэтэ.
Аргыылап төбөтүн өндөтөн иһиллээтэ: уһуктаҕас. Кини, суорҕан саҕатын арыйан, хатырбыт бакыр тарбахтарынан дьахтар төбөтүн холустук имэрийдэ:
– Аа… ныс… Кыыһырыма… дуу…
Дьахтар ибир да гыммата. Аргыылап, урут соччо-бачча ыйыта барбакка да эрэ тутар-хабар бэйэтэ, бу сырыыга хайдах эрэ бохсуллубут курдук буолла. Кини, саҥата суох сыппахтыы түһэн баран, үөһэ тыынна уонна дьахтары санныттан аргыый эргилиннэри тардан көрдө да, анарааҥҥыта буолуммата, эрчимнээхтик хамнанан кини ытыһын төлө илгиһиннэ. Сибилигин аҕай сыалыһар быарыныы сымнаабыт Аргыылап айа кирсинии быыппаста түстэ, ытыһын тилэҕинэн дьахтары көхсүттэн истиэнэ диэки умса аста:
– Өссө… ол-бу буолардаах… Сүптүр…
Аргыылап оҕонньор хабырынан кычыгыратта. “Дьахтар санаата аһынааҕар кылгас” дииллэрэ чахчы. Киһи эккэлэтээри гыннаҕына аны өсөһөн өрөлөһөр дии. Били манныгы ситиһээри. Ак-каары! Аны мин ааттаһарбын көрбөтөх да, истибэтэх да баҕайыҥ ини. Баҕарыам да, мин эйигин хайдах таптыырбынан тутуом: анныбар баттаатахпына да көҥүлүм, баттаххыттан состохпуна да көҥүлүм. Эн ол көхөҕө ыйаабыт соммуттан туох атыннааххыный? Суох. Син биир мин бас билэр малым буолаҕын. Атыныҥ диэн тыынар тыыннааххын эрэ. Уонна өссө буолумматтаах ээ. Үөдэни баара, мин өссө таптыыр этэ диэн сылаанньыйбытым ээ, ааргы! Таптаабатах баҕайыта ини. Хата абааһы көрөр. Ол кырдьык. Өссө бэйэтэ эрэ да буолбатах – кыыһа эмиэ. Кыыһа сатана быһайын куораттан сынньалаҥар тахсан олоро түһээри сүгүн кэпсэппэт, хаан өстөөҕүн кэриэтэ көрөр-истэр этэ. Мантан инньэ, арыый нам-нум буоллаҕына, барахсаттарбын кэһэтэлиир инибин. Ол-бу буолан муунньаҥнаспыккытын кэмсиннэриэм. Чэ, сатаналары ыаһахтаан…”
Аргыылап хараҕын симнэ. Аралдьыйаары туох эмэ үчүгэй туһунан саныы сатаата да, оннук айылааҕы тугу да чопчу өйдөөбөтө. Кини төбөтүгэр наар хатыылаах санаалар күөрэйэ тураллар. Ол курдук утуйар-утуйбат иккэрдинэн үдүк-бадыкка түһэн сыттаҕына, эмискэ сүрдээх үлүгэр тыас тоҕо барда. Аргыылап оҕонньор соһуйан өндөс гыммытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Кини, чочумча өндөйөн сыппахтаат, дьиэ муннугун муус сыбаҕа дэлби ыстаммытын өйдөөн, ботугураан үөҕүстэ.
“Саа тыаһыгар дылы буолан… – дии санаата кини. – Эчи, дьиэҥ аттыгар сэрии тыаһа түптэлэстэҕинэ даҕаны киһи дьиктиргээбэт үйэтэ кэллэ. Ити суолунан бу сылларга үрүҥ, кыһыл бөҕө субуһан ахан биэрдэ. Аны билигин илин, Охуоскай кытылыгар Айааҥҥа, Бэппэлээйэп кыньараал Дьоппуонньаттан кэлэн халыҥ аармыйаны сүөкээбит үһү диэн сурах баар. Төһө кырдьыга-сымыйата биллибэт. Таҥара туһугар кырдьык буоллар сөп этэ. Сатаатар оҕом Бэлиэрий тугу да биллэрбэт. Инньэ быһаас Артыамыйабы кытта барсыбыта да, ол аньыыта онон. Чэ оҕом, бэйэм туйаҕым, төбөлөөх соҕус уол буолуохтаах этэ, айа кылын тумна хаамар ини…”
Санааттан санаа ситимнэнэн истэ. Аргыылап оҕонньор мааҕын ампаардарын күлүүһүн тардыалаталаан көрбүтүн санаан сонньуйда. “Тугу эрэ симэн сытыарарга дылы хатыыбын ээ. Хата “табаарыстарга” былдьаппатаҕым. Арыый хойутаан кэлэннэр, ханнык эмэ тобох-ибэх туораах бурдук баарын эрэ хоруйан барбыттара. “Баайгын ханна кистээтиҥ?” – диэн онно-манна соһон дибдийэ сатаабыттара да, сиһим үөһэ быста илигинэ кинилэргэ эппэтэх баҕайым ини. Баайы мүччү туппут абаларыгар: “Хомуунаҕа дьиэҕин былдьаан ылыахпыт, бэйэҕин сир-халлаан иккэрдигэр үүрүөхпүт”, – диэн айаҕаламмыттара да, кэнникинэн ылы-чып бардылар дии. Бука, Бэппэлээйэп сураҕа уйаларыгар ууну киллэрдэҕэ. Ол кыньараал кэлэн урукку былааһы олохтоотор, хомууна буолан хончоҥноспут илэчиискэлэри сөптөрүн көрдөртүөм этэ. Дьэ бэйи…”
