Суонда кыыс атаҕа дьигиҥниириттэн кэм да ытыы сытарын биллэ. Кини, иҥнэх гынан, кымньыытын уунан, бобуоска сабыытын үөһэ бырахта. Барахсан сатаатар ыраас салгынынан сайа тыыннын, аан дайдытын анаардын. Аһынары билбэт муус сүрэхтээх күтүр диэн кэлэйэн сытаахтаатаҕа. Суонда нүксүйбүт көхсүн иһигэр санаа бөҕө көймөстөн кыынньа иһэрин билээхтээбэт. Ити гынан баран Кыычаны Суонда курдук ис сүрэҕиттэн аһынар, харыстыыр, киниэхэ үтүөнү баҕарар киһи ийэтиттэн ураты атын ким да суоҕа чахчы. Бу күн сиригэр төрөөн Суонда саамай таптыыр киһитэ – Кыыча. Төрөппүт киһи даҕаны оҕотун бу курдук күүскэ таптыыра аҕыйах буолуо.
Суонда Кыычаҕа быыкайкаан иккилээх-үстээх сэрбэкэчийбит кыысчаан эрдэҕиттэн ылларбыта. Киһи да киһиэхэ убанар буолар эбит этэ. Кыысчаан, өйүнэн да буолбатар, уйулҕатынан, сүрэҕинэн ону билэргэ дылыта. Суонда үлэтиттэн босхолонон таһырдьаттан киирэн оһох аттыгар аргынньахтаатын да, кыысчаан сонно сүүрэн татыгырайан кэлэн моонньугар иилистэ түһэрэ итиэннэ араастаан көтөхтөрөн-сүктэрэн үлбүрүйбүтүнэн барара. Ол үлбүрүттэрэ олорон, Суонда кыысчааны дьонтон кистээн сыллаан ылара. Кини саамай улахан манньата диэн ол этэ. Ити туһугар кини төһө да үлүгэр эрэйи көрөрүн, ыар үлэни үлэлиирин, тоҥорун-хатарын кэрэйбэтэ. Кыысчаан таҥаһыттан, сахсайбыт баттахтаах төбөтүттэн, быыкайкаан ытыһыттан аһыйбыт үүт сүрэххэ сайа охсон киирэр сытыы сытын эҕирийдэҕинэ кини барытын умна түһэрэ: хамначчыт төрөөбүт аналын, уруккутун, хойуккутун…
Суонда таҥараҕа андаҕайыа этэ: төрөппүт аҕата кыыһын хараҕын далыгар киллэрдэҕинэ эрэ саныыр быһыылааҕа. Оттон кини мэлдьи саныыра: түүнүн-күнүһүн… Түүн түһээн кинини кытта тэбис-тэҥҥэ оонньуура. Арыт кыыс алдьархайга түбэстэҕинэ быыһыы сатаан ийэ-хара көлөһүнэ саккыраан уһуктара. Күнүс туохтан эмэ хомойдор, туоххаһыйдар эрэ Кыычаны саныы түһэрэ. Оччоҕо хараҕа сырдаан, көхсө кэҥээн кэлэрэ. Хантан эмэ ыраахтан төнүннэҕинэ, балаҕан иһигэр кыыһы хараҕынан көрдөөбүтүнэн киирэрэ. Кыыча барахсан, кинини көрөөт: “Оо, Суон-таа… Иэхэй! Иэхэй!..” – диэн чаҥкынаабытынан бу утары сүүрэн далларыйан кэлэн атаҕын кууһа түһэрэ. Суонда ханна эмэ сырыттаҕына кистээн кэһии аҕалар идэлээҕэ. Онтукатын оҕотугар эмиэ дьон көрбөтүгэр биэрэрэ. Кыысчаан барахсан ону кистиир наадатын букатын өйдөөбөт этэ. Биирдэ Суонда тойонунаан ыаллыы нэһилиэк баайыгар ыалдьыттаабыттара. Онно аһыы олорон, кини биир тооромос саахары айаҕар илдьибитэ буолан иһэн сиэбигэр түһэрбитэ. Сарсыныгар онтукатын сиэбин кириттэн ыраастаан үрбэхтии, имэрийэ түһэн баран Кыычатыгар биэрбитэ. Кыысчаан ону көмүллээн кучугурата сылдьан: “Суонтаа миэхэ саахар биэртэ-э…” – диэн айдаараахтаабыта. Аҕата саахары былдьаан ылан оһоххо бырахпыта: “Пахай, бу хара балах кирдээҕи айаххар уктаҕын дуо! Оҕоҕо ону-маны биэрбэт буолуҥ!” Кыыча онуоха ытаан айдааран турбатах үһү дуо! Эҥин араас улахан куһуок саҥа саахары аҕалан үҥүлүтэ сатаабыттара. Кыысчаан онтукаларын көрүөн да баҕарбатаҕа. Биир кэм ытыы-ытыы оһоххо талаһара: “Суонтаа саахарын аҕалыҥ!.. Суонтаа саахарын аҕалыҥ!..” Оннук…
Барахсан көмүскэһэ диибин диэн. Аргыылап былыр биирдэ от тиэйэр саҥа хатыс өтүү сыарҕаҕа алҕас сүгэ биитигэр түбэһэн быһа ыстаммытыгар кыыһырбыта, Суонданы үнтү ыххайбыта: “Тугу да харыстаабаккын! Хараҕыҥ тэһэ ыстаммыта дуо? Тоҕо көрбөтөххүнүй?!” Суонда аһарынан тыл быктарыа баара дуо, саҥата суох буруйданан умса көрөн турдаҕа дии. Онуоха Кыыча сүүрэн туотарыйан кэлбэтэх үһү дуо! Кэлэн, Суонданы илиититтэн харбаабытынан аҕатыттан быыһыы түспүтэ уонна, быыкайкаан атаҕын сыыһынан дибдигирии-дибдигирии, умайыктаммыта: “Суонтааны эн мөҥүмэ! Эн күргүйдээмэ! Мин Суонтаам. Эйиэнэ буолбатах. Мин Суонтаам! Мин кырбатыам суоҕа! Эн киэр бар!” Оо, онно сыччыый сыыһа кыыһыран чорбойбут уоһун, уоттаммыт хараҕын! Бэл улуус бүтүннүүтэ куттанан утары көрбөт Аргыылаба соһуйан ах баран чыпчылыҥныы турбута. Суонда сонно таһырдьа ыстаммыта уонна, уйадыйан, айманан, кыс мас кэтэҕэр саһан олорон ытаабыта…
Ол бэйэтэ бу билигин Кыычата барахсаны хараҕын уутунан сууннаран тиэйэн иһэр. Кини атын хайыыр да кыаҕа суох. Тойоно оннук дьаһайбыта. Ону толордоҕуна эрэ сатанар.
Суонда уончалаах уолчаан эрдэҕинэ аҕата-ийэтэ өлөн төгүрүк тулаайах хаалыаҕыттан Аргыылап илии-атах киһитэ буолбута. Онтон ыла бу орто дойдуга үҥэр таҥарата, үрдүк суута, муҥур тойоно – Аргыылап. Өйдүүрүн тухары наар кини үлэтин үлэлиир, мэлдьи кини дьаһалын толорор. Оҕо эрдэҕиттэн оҕонньор буолара чугаһыар диэри кини биирдэ даҕаны тойонун тылын быһа гына илик, кини дьаһалын биирдэ эмэ кэспит аньыыта суох. Онон Аргыылап кинини таас хайа кэриэтэ эрэнэр, кинини муҥура суох итэҕэйэр. Итиэннэ Суонда тойонум миигин куһаҕаннык тутар диэн үҥсэргиэн эмиэ сатаммат. Кини атын баайдар хамначчыттара быстан-ойдон, дьүдьэйэн-дьаарайан, илбирийэн сылдьалларын көрөр. Аһыахтарын астара, таҥныахтарын таҥастара суох буолар. Суонда билиҥҥитэ куртаҕа кураанахсыйа, санна килэйэ илик. Ол эрээри Аргыылап ама кинини биир оҥойор айаҕар аһатыа суоҕа дуу? Суонда саллар сааһыгар үлэ бөҕөнү үлэлээтэ ахан. Үлэлэтиэхтэрин баҕардахтарына, оннооҕор көлүүр оҕуһун хадаҕалыыллар. Суонда үлэтэ айаҕын уон, сүүс төгүл бүктүүр ини. Аргыылап биир таммаҕы кумахха куппатах обургу буолуо. Оо, обот, иҥсэ баҕас чааһынан баардыҥы кырдьаҕас. Барыһырарын туһугар кими даҕаны хаанынан ытатарын, ыал устун ыытарын кэрэйбэт киһи. Чэ ол кини эрэ да буолуо дуо: бэйэ бэйэни торҕон бөрө кэриэтэ хадьыктаһыы бу орто дойду адьыната быһыылаах. Ким күүстээх, ким үптээх, ким сытыы тиистээх – ол быраап. Күүһү, үбү, тииһи даҕаны Аргыылапка айыы таҥара биэрэ түспүт ахан…
Онон хамначчыппын диэн үҥсэргиэҕи кэрэгэйгэ дылы. Оттон ол Суонда үйэтин-сааһын тухары бэйэтэ анал алаһа дьиэлэммэтэҕэ, аал уоту оттубатаҕа, хотун ойох хоонньун билбэтэҕэ, төрөтөр оҕону төлкөлөөбөтөҕө, иитэр сүөһүнү күрүөлээбэтэҕэ, наар баай ыал холумтанын кэтээн аҥаардас аналламмыта дьылҕата, ыйааҕа оннук буоллаҕа дии. Ону хайыа баарай.
Аҕыйах сылтан бэттэх аан дойду атыйахтаах уулуу айманна. “Кыһылбыт”, “үрүҥмүт” дэһэ-дэһэ, саа тута-тута өрө-таҥнары субуллаллар. Хаан бөҕө тоҕунна, тыын бөҕө быһынна. Киһи өлөрө диэн аны кумаар өлөрүн кэриэтэ буолла. Хайалара үчүгэйин, хайалара куһаҕанын туох да билбэт. Араатардаатахтарына хайаларын да айахтарыттан күөх от үүнэр. “Мин куһаҕаммын” диэччи өссө үөскүү илик быһыылаах. Ким кырдьыгын, ким сымыйатын Суонда билбэт, ону быһаарарыгар өйө да тиийбэт ини. Итиэннэ биир өттө наар үчүгэйэ биитэр наар куһаҕана эмиэ саарбах. Кыһыллар дьадаҥылары көмүскээн кыргыһабыт дииллэр эрээри, дьадаҥылара үрүҥ буолан эмиэ сарахачыһа сылдьаллар ээ. Көмүскэттэрэр дьон тоҕо үрүҥ буолуохтара эбитэй? Суонда билиҥҥитэ саллаат буолан сарайбыт баайы көрө илик. Баайыҥ кэм хамандыыр, тойон буолар биитэр, саҥаран салайан кэбиһэ-кэбиһэ, күлүккэ түһэн дьиэтигэр олорор. Баайыҥ хаһан да бэйэтэ сэриилэспэт, хамначчыттарынан сэриилэһиннэрэр. Оннук-оннук… Чэ көрүлээтиннэр. Суонданы эрэ тыыппатыннар. Кини билиҥҥитэ үрүҥҥэ да, кыһылга да кыттыһар санаата суох. Кыттыһыа да суоҕа. Туоҕун харыстаһан саа тутан саллаҥныаҕай? Туора киһи киэнигэр эмиэ умсугуйбат. Атын киһи тыыныгар туруохтааҕар бачча сааһыгар диэри биир эмэ көтөр-сүүрэр тыыныгар да турбута суох. Саханы сааһыт, булчут дииллэр даҕаны, кини саа чыыбыһын төлө тарда илик. Икки быччыҥын үлэтиттэн атыны билбэт. Билбэтэ ордук! Аргыылап даҕаны кинини бэйэтиттэн араарбат санаалаах. Сатаатар эрэ! Тойоно туох үчүгэйин, туох ордугун, туох барыстааҕын билэрэ буолуо. Алҕаһыа суоҕа. Кини баччааҥҥа диэри тугу эмэ алҕаһаан сыыһа туттубутун, ночоотурбутун, хотторбутун Суонда өйдөөбөт. Кэм кини түмүгэр хабыылаах тахсыбыта, сүүйүүлэммитэ баар буолааччы.
Билиҥҥи кэмҥэ ол-бу айаҥҥа сылдьар кутталлаах. Көлөҕүн былдьаан ылыахтарын, тыыҥҥар туруохтарын даҕаны сөп. Суонда дьиэтин тэлгэһэтиттэн тэлэһийбэт санаалаах этэ. Ол гынан баран үнүрүүн Аргыылап таһаҕас киллэрбитэ аатыран куораттаа, ээр-сэмээр Бэлиэрий хайдах сылдьарын бил уонна Кыычаны илдьэ таҕыс диэбитигэр үөрбүтэ. Бэлиэрий хайдах баҕарар сылдьарыгар кини соччо кыһаллыбат. Оҕо эрдэҕиттэн аҕатын туйаҕын хатарбыт баҕайы. Остуолтан быга илигиттэн Суонданы киһи диэбэт этэ, көлүүр оҕуһунуу көрөрө, көҥүл үүрэрэ, мөҥөрө. Күлүү-оонньуу оҥосторо. Көхсүн чаачар саа оноҕоһунан батарыта ыттаҕына – ол суох, утуйа сыттаҕына муннугар сыҥсыыр табаҕы куттаҕына – ол суох. Оройунан көрбүт бэдик. Аҕатын курдук бардам, баламат, дьэбир, тыйыс, харса-хабыра суох.
