“Кинилэр тоҕо миигин киэр астылар? Тоҕо үүрдүлэр? Мин кинилэри кытта бииргэ үөрэнэбин, бииргэ сылдьабын, бииргэ үлэлэһэбин буолбат дуо? Кинилэрдиин бииргэ үөрсэбин, бииргэ хомойсобун буолбат дуо? Уонна тоҕо миигин итэҕэйбэттэр? Тоҕо миигин сыстыганнаах ыарыылаах кэриэтэ туора көрөллөр? Хара да өлүүгэ ыалдьыбыт киһини итинник туора анньаллара биллибэт, – диэн санаалар кыыс өйүгэр бучумахтастылар. – Оо, мин тоҕо Аргыылап баайтан төрөөбүт муҥмунуй? Тоҕо кини хамначчытыттан төрөөбөтөҕүм буолуой!..”

Кыыча өр ытаата. Кэнникинэн мунньахха этиллибит хас хатыылаах тылы санаан, аҕала-аҕала ытаата. Хараҕын уута бараныыта көхсө кэҥии быһыытыйда. Тымныы салгыны дириҥник эҕирийтэлээн, уһуутаталаата.

Киэһэ ырааппыт быһыылаах. Хара ылтаһын курдук халлааҥҥа аата-ахса биллибэт үгүс сулус чыпчылыҥнаһа бачымахтаспыт.

Кыыча сонугар хаар сыстыбытын тэбэннэ, үтүлүгүн тииҥ билэтинэн сирэйин-хараҕын сотунна. Ол турдаҕына тротуар чигдитигэр чэпчэки атахтар сыбдыгырастылар.

– …Онтон хайаатыгыт? Дьэ, дьэ, – кыыс саҥата тиэтэттэ. – Кэпсээриий!

– Онтон кини миигин уураан ылла. Субу самантан. Түөһүттэн анньыбыта буолабын уонна бэйэм аны биирдэ уураатар дии саныыбын, – диэтэ атын кыыс. – Уой!.. Киһи!..

Кыыча муннук кэтэҕэр сыста түстэ. Ол курдук кирийэн турда. “Дьоллоохтор, кинилэри ким да туора анньыбат. Хата бэйэлэрэ анньыбыта буолаллар…”

Кыыс муннугуттан тахсаары гынан эрдэҕинэ эмиэ атахтар хоочугурастылар.

– Кинилэр баҕас… – эр киһи саҥата тымныы салгыҥҥа хабырыйсардыы кыбдьыгыраата. – Хомсомуол буолан хончоҥноспуттара сөптөрө көстүө… Ыттар… кэрэдэхтэр… ситиһиллиэ…

– Ар… гыый… – дьахтар саҥата сибигинэйдэ.

Күлүктэр субу тиэтэйэ-саарайа барыгылдьыһан аастылар.

“Ыттар… кэрэдэхтэр… ситиһиллиэ…” Кыыча ити тыллар төһөлөөх үлүгэр кырыктаахтык, өһүөннээхтик этиллибиттэрин бэркиһээтэ. Ити саҥа иччитэ туохтан даҕаны иҥнэн турбата, тугу даҕаны кэрэйбэтэ чахчы. Бу киһи саҥа дорҕооннорун буолбакка, сүрдээх ынырык сүлүһүнү тарҕата сылдьарга айылаах… Ити сүлүһүн комсомоллары, ол иһигэр билигин техникум кылааһыгар хаалбыт оҕолору утары туһуланар ээ. Оо, алдьархайдаах да суол – киһи киһиэхэ итинник өстөнөрө, итинник өһүөннүрэрэ! Итинник өстөөххө эмиэ ситинник эрэ өһүрдэххинэ сатанар. Инньэ гымматаххына, кини эйигин ас оҥорууһук дуо?.. Комсомолец уолаттар тыллара-өстөрө мааҕын Кыыча истэригэр олус да дьэбир, хабыр этэ. Ол эрээри ити билигин истибитигэр холоотоҕуна, букатын атын, букатын сымна эбит…

Дьиэтин диэки хааман иһэн, уһуну-киэҥи эргитэ санаан, Кыыча улам уоскуйан барда. Кырдьыга, кини маннык буолуоҕа диэн уруккуттан дьиксинэрэ. Санаан да көрдөххө, Аргыылап баай кыыһын кинилэр тоҕо ытыстарын үрдүгэр түһэрэн ылыахтаахтар этэй? Үөрэҕэр үчүгэйин, үлэттэн аккаастамматын иһин дуо? Улахан эбит. Этэллэригэр дылы, контралар эмиэ үчүгэйдик үөрэниэхтэрин сөп. Ол тугу да быһаарбат. Оттон үлэни ким барыта үлэлиир. Оччоҕо тоҕо кинини бүк итэҕэйиэхтээхтэрий? Ити биир киһи өһүөннээхтик кыбдьыгыраан ааста дии. Хоонньугар быһаҕы укта сылдьан, ити киһиҥ дьон көрөрүгэр кимнээҕэр минньигэстик мичээрдиирэ, кимнээҕэр революционнайдык араатардаан хаһыытыыра буолуо. “Кэбис, итэҕэйбэттэрэ, арааһа, сөп. Арай Чыычаахап миигин итэҕэйэр… Оо, Томмот, үтүө, көнө сүрэхтээх муҥнаах, эйигин доҕотторуҥ кэһэтэллэрэ буолуо ээ “баай кыыһыгар өйгүн сүүйтэрбитиҥ” иһин. Ол эрээри, Томмот, кэмсинимэ, мин эйигин хаһан да, хаһан да түһэн биэриэм суоҕа. Миигиттэн сылтаан эн сирэй-харах анньыллыаҥ суоҕа. Эн эрэлгин албынныам, эйигин хомотуом суоҕа. Оо, баһыыба, Томмот, итэҕэлиҥ иһин! Эн мин туспунан доҕотторуҥ билэллэриттэн ордугу билбэккин ээ уонна тоҕо итиччэ үлүгэр бигэтик, баар-суох доҕотторгун утары барар гына итэҕэйэриҥ бэрдэй! Хайдах төлүөхпүнүй мин эйиэхэ ити үтүөҕүн? Кэннибэр эн эрэлиҥ суоҕа буоллар, мин хайдах сатаан тыыннаах сылдьыам эбитэй? Оччоҕо бу түүн ордук хараҥа, ордук тымныы буолуох этэ. Оо, махтал!..”

Кыыча им балай тымныыга хааман иһэн ыстыык кырыытыныы сытыы, тымныы саҥаҕа кэтиллэ түстэ:

– Тохтоо! Кимҥиний? Докумуоҥҥун!..

Эраст Константинович Соболев били Валерий Аргыылап кэлэ сылдьыаҕыттан ыла олоҕо огдолуйда. Кини эҥин арааһы эргитэ санаан, аанньа утуйбакка, түүнү быһа оронугар кулуннуу мөхсөн баран сарсыныгар үлэтигэр нэһиилэ көҥдөй көхсө эрэ тиийэн олордо. Ол олордоҕуна күнүс сэкэрэтээр паапка тутуурдаах киирдэ.

– Табаарыс Соболев, личнэй дьыалаҥ анкетатыгар үрүҥ армияҕа сылдьыбыт кэмиҥ чуолкайдык ыйыллыбатах. Хаһааҥҥыттан хаһааҥҥа диэри этэй?

Эраст Константинович сулбуччу этэн биэрдэ. Кини итинтэн куттаммат. Кини автобиографиятыгар тугу да кистээбэккэ суруйбута: ыраахтааҕы армиятыгар, үрүҥ сэриитигэр, Колчакка сулууспалаабытын барытын. Онуоха киһи иҥниэҕэ, дьиктиргии саныаҕа суох буолуохтаах. Урут үрүҥнэргэ сылдьан баран билигин Кыһыл Армияҕа сулууспалыыр киһи кини эрэ үһү дуо? Үгүс. Кыһыл сэриигэ киирэн кыргыһыыларга аатырбыттар, Кыһыл Знамя орденынан наҕараадаламмыттар даҕаны элбэхтэр.

Бэл саамай үрдүкү байыаннай оргаҥҥа – республика реввоенсоветын састаабыгар ыраахтааҕы офицердара бааллар. Билигин үлэһит-бааһынай былааһа, Кыһыл Армияҕа чиэһинэйдик сулууспалыыр буоллаххына, уруккугунан сирэй-харах анньыбат. Соболевы куһаҕаннык үлэлиир диэн ким даҕаны этиэ суоҕа. Кини чиэһинэйдик сулууспалыыр. Итинник санаан, кини личнэй анкетатыгар итэҕэс дааталары бэрт дөбөҥнүк ситэри этитэлээтэ.

Дьэ онтон, доҕоор, аан сабыллаатын кытта Эраст Константинович санаата төттөрү бутуллан турбатах үһү дуо! Сэкэрэтээр баһыыбатыгар баһаалысталаан хардараары айаҕын атан баран, ол аппыта аппытынан олорон хаалла. Бэйи эрэ, тоҕо кини личнэй дьыалатын көтөхтүлэр бүгүн? Бэҕэһээ, иллэрээ күн буолбатах – бүгүн? Итинник санаа өйүгэр кылам гыммытыгар били Валерий Аргыылап ньолбуһах сирэйэ хараҕар көстө түстэ. Онуоха атаҕын уллуҥаҕыттан төбөтүн оройугар тиийэ этин сааһа бүтүннүү түрүтэ тардан барда… Бээ-бээ… Ити барыта мээнэ түбэһиэхчэ буолбатах быһыылаах. Оччоҕо бэҕэһээ киэһээҥҥи ыалдьыт уонна бүгүҥҥү личнэй дьыала паапката ситимнээхтэригэр тахсар. Оччоҕо… Бээ-бээ… Били азиат дьиикэй кэтэбилгэ сылдьар эбит буоллаҕа. Киниэхэ ыалдьыттаабытын батыһан кэлэн эмиэ көрдөхтөрө. Ол иһин ити личнэй дьыалатын сөргүтэн, бэрийэн эрдэхтэрэ. ЧК военкомҥа, военком секретарыгар эттэҕэ. Дьэ иэдээн… Баҕар, түбэлтэ буолаарай? Ээ?.. Акаары, чиччик киһилии айаҕын аллатан олорорун өйдөөн, Соболев тииһэ тииһигэр охсуллан лаһыргыар диэри сыҥаахтарын хам ыстаата. Хата хоско бииргэ үлэлиир киһитэ, военкомат хаһаайыстыбаннай чааһын начальнига Курбатов, кырдьа барбыт хаччаҕай киһи, көрбөтө: кумааҕытыгар умса түспүт. Суох, хайдах эмэ сибикилээн иккиттэн биирин биллэххэ табыллыыһык.

Эраст Константинович көрүдүөргэ таҕыста. “Личнэй дьыаланы тугу эрэ эбии суруйабын диэн төттөрү көрдөөн көрүөххэ дуу? Секретарь оччоҕо тугу эмэни тыл быктарыа дуо? Арай биэрдин, тугу эбии суруйабыный? Чэ туох эмэ көстөө ини: буоссата суоҕу эппитэ буолуллуо. Бэйи, ол эрээри личнэй дьыалатыгар тоҕо итиччэ үлүгэр наадыйда диэхтэрэ суоҕа дуо?..” Ити курдук саарбаҕалыы турдаҕына көрүдүөрүнэн военком, муннун анныгар чүөччэр курдук бытыгы ордоруммут үрдүк киһи, хааман баһыккалдьыйан иһэрэ көһүннэ. Эраст Константинович, суол биэрэн, истиэнэ диэки халбарыс гынан, чинэйдэ:

– Здравия желаю, товарищ военком!..

Военком кини диэки хайыһан да көрбөтө, эҕэрдэҕэ хардардаҕа буолан, уҥа илиитин бэргэһэтин диэки аатыгар эрэ садьыс гынна уонна уоһун иһигэр тугу эрэ ботугураан, дьүккүччү туттубутунан ааһа турда.

“Дьэ сити!.. Ол иһин… сэрэйбит сэрэх…”

Соболев хараҕа ирим-дьирим буолан ылла. Военком урут ардыгар тохтоон: “Табаарыс Соболев, туох сонуннаахпытый? Доруобуйа хайдаҕый?” – эҥин диэн ыйытан, илиитин биэрэн дорооболоһон ааһара. Билигин хайыһан да көрбөтө. Ол иһин даҕаны… аанньаҕа итинник уларыйбат… Соболев көрүдүөрүнэн ааспыта буолан иһэн, аһаҕас аанынан сэкэрэтээр остуолун кылап гына көрдө. Атын кумааҕылар сыталлар. Били кини личнэй дьыалатын паапката суох. “Ханна гыннаҕай? Военкомугар биэрдэҕэ дуу? Ээ, бэйи- бэйи… Военком улахан бартыбыалы тутан таҕыста ээ. Оччоҕо илдьэ бардаҕа дуу? Ханна илдьиэй? ЧК-ҕа?..”