Валерий аппаны туораан, Советскай уулуссаҕа тахсан, хаамарын бытаарта. Бэйи, хайыах баҕайытай? Тииттээхэптэргэ таарыйар дуу, суох дуу? Ньукуус Тииттээхэп семинарияҕа үөрэнэр эрдэҕинэ Валерий биир саамай чугас доҕоро этэ. Оччотооҕуга политиканан дьарыктанар уолаттартан тэйэ туттара. Ол оннугар хата үҥкүүлээх, көрдөөх-нардаах бэчэрииҥкэлэргэ көтүппэккэ сылдьара. Ньукуус аҕата Дьэримиэй Сүөдэрэбис, бухгалтер оҕонньор, Валерийы эмиэ сөбүлүүрэ, доҕоругар кэллэҕинэ, бэрт эйэҕэстик көрсөрө, ону-маны сэһэргэһэ сатыыр буолара. Уолаттар семинарияны бүтэриэхтэриттэн биирдэ-иккитэ элэс көрсөн ааспыттара. Онно соччо тугу даҕаны ыаһахтаһан кэпсэппэтэллэр да, Ньукуус уларыйбыт быһыыта биллибэт этэ. Уруккутунуу биир кэм күлэ-сала сылдьара.
Ньукууһу көрсөөрү Валерий хаста да уулуссаҕа кэтээн баран табыллыбатаҕа. Уол мэлдьитин аргыстаах буолара. Аһаҕастык үлэтигэр тиийэрэ букатын сатаммат. Соһуччу дьиэтигэр барыаҕын эмиэ дьулайар. Ол иһин Испирдиэҥкэни чуҥната ыыппыта. Онтуката адьас түҥнэрини туойда дии. Ким билэр. Дьэримиэй оҕонньор сэбиэскэйдэртэн туох бэйэлээҕи сомсон оччо кытарбыт үһү. Кырдьаҕас киһи бэрт кыра ахсын соччо уларыйыа суоҕун сөп этэ. Баҕар, кини Испирдиэҥкэ ымаҥнаан ырдьаҥныырын абааһы көрөн түҥнэри хайыспыта буолуо. Оннуга эмиэ сөп. Хата чахчыта оннук ини. Ньукуус бэйэтэ эмиэ, үҥкүүнү, оонньууну туппут киһи, үҥкүүнү сиилиир, бэл маанытык таҥнары, хаалтыһы баанары утарар бассабыыкка кубулуйбут үһүө? Ньукууһу тылга киллэрбит, илиигэ ылбыт киһи элбэх дьон өйүгэр-санаатыгар тиийиэх этэ: кини билэрэ-көрөрө, доҕоро-атаһа үгүс буолуохтаах. Бу курдук барыттан бары куттана-дьиксинэ, сэрэхэчийэ сырыттахха, соругу толорбокко чороҥ соҕотох туран хаалыахха сөп. Кэбис, хоргус акаары тылын истимиэххэ. Сылдьыахха!..
Валерий бэркэ билэр дьиэтин халҕанын тутааҕын харбыаласта. Тарта. Хатааһыннаах. Тоҥсуйда.
– Кимҥиний? – кыыс оҕо саҥата иһилиннэ.
– Мин… мин… – диэтэ Валерий быһаарыыта суохтук. – Ньукуус баар дуо?
– Суох.
Валерий, турбахтыы түһээт, иккиһин тоҥсуйда.
– Кимиэхэ наадалааххыный? – чочумча буолан баран кырдьаҕас куолас көөҕүнээтэ. Дьэримиэй оҕонньор куолаһа.
– Ньукууска.
Тимир күрүчүөк тыаһаата. Валерий тымныы туманын бүрүнэн иһирдьэ атыллаата.
– Дорооболоруҥ.
– Дорообо… – оҕонньор тоҥуй соҕустук хардарда уонна киирбит киһи диэки өҥөс гынна да, сыа чүмэчи барыарбах сырдыгар кимин-хайатын кыайан билбэтэ.
– Дьэримиэй Сүөдэрэбис, билбэтиҥ дуу? Эһиги чэйгитин элбэхтэ испит буолуохтаах этим, – Валерий үтүлүгүн уулаах уһаат үрдүгэр уурда, сирэйин тууна бааммыт саалын аллара тарта уонна дьиэлээх оҕонньор “сыгынньахтан” диэн этэрин, иһирдьэ ыҥырарын көһүтэн биир сиргэ тэпсэҥнээтэ.
– Эн… Бэлиэрий… Аргыылап… эбиккин дуу?
Оҕонньор ыалдьыт кэллэ диэн сэҥээрбитэ, сэргэхсийбитэ биллибэтэ, хаччаҕай төбөтүн сууралана-сууралана, хатыҥыр, үрдүк бэйэтэ сүһүөх-сүһүөхтэринэн өҕүллэн, хос түһэн акыллан турда.
– Мин-мин… – Валерий өрүһүспүттүү хардарда.
– Бу… хаһан кэллиҥ?
– Аҕыйах хонно.
– Хантан?
– Уҥуортан, – Валерий илин истиэнэ диэки сапсыйда.
– Уҥуортан хантан?
Валерий оҕонньор тоҥуй, хатыылаах, ону ааһан хаҕыс дьүһүнүн, дьиэтин тас ааныгар туруоран эрэн доппуруостааһынын барытын атыҥыраата. “Испирдиэҥкэ баҕайы бу сырыыга, арааһа, кырдьыгы эппит эбит”, – дии санаата. Ол да буоллар, ууга түһэн эрэр киһи оттон тутуһарыныы, баҕар, бу Дьэримиэй сэрэнэр дьүһүнэ буолаарай, устунан ирэн-хорон бараарай диэн эрэҥкэдийэн, аҕала сатыы-сатыы мичээрдээбитин кубулуппата.
– Дойдубуттан.
– Һы… Быһаас Артыамыйапка холбоспут сурахтааҕыҥ дии. Ол баҕайы эмиэ дойдутугар эргиллэн кэллэ дуо?
Валерий, туох диэн хардарыан билбэккэ, көхсүн этитэн эрэ кэбистэ. “Эчи, мин кимиэхэ-туохха холбоспутум киһи ахсыгар иһиллэн түһэн!” – диэн иһигэр кыһыйан кыбдьырынна. Итиччэ сирэй-харах астаран туран мэлдьэһиэҕин сатамньыта суохха дылы. Биитэр “Артемьев дойдутугар саҥа төннөн иһэр, генерал баһылыктаах халыҥ армияны илдьэ” диэҕин оҕонньоро ол сурахтан үөрэн үнтү түһүө суох быһыылаах.
– Эн баччааҥҥа диэри өйдөммөккөҕүн бандьыыттаан сарайа сылдьаҕын дуу? – Дьэримиэй өссө лаппыйан ыйытта. Булдун үрдүгэр субу саба түһээри гыммыт модьу атах курдук икки акымалын хамнаппахтаата.
Ити ыйытыыттан били Валерий сирэйигэр тоҥмут мичээр сүтэ оҕуста.
– Ньукууска наадалаах этим. Баар дуо? – диэтэ Валерий хап-сабар, бу түөрэккэй кэпсэтиини уурата охсуон баҕаран.
– Ол туох наадалааххыный?
– Көрсүөм, кэпсэтиэм этэ.
– Көрсөн тугу кэпсэтиэҥ этэй?
– Көннөрү… оттон…
– “Көннөрү” тугу? – оҕонньор куолаһа кытаатан барда.
Валерий оҕонньор маннык дьарымталаахтык саҥарарын бу аан маҥнай иһиттэ. Урут, семинарияҕа үөрэнэ сылдьан, кини Дьэримиэйи наар “тукаларыам”, “сэгэрдэриэм” диэн унаарыччы саҥарбыт намыын, сымнаҕас оҕонньор курдук саныыра. Валерий оҕонньорго ити харсаах тылларыгар өссө ордук харсаах тылларынан хоруйдуоҕун, кини дьарыйар саҥатыгар өссө ордук күүстээх дьарымталаах саҥанан хардарыаҕын баҕарда да, билигин кинини кыыһырдара букатын сатамматын, ол куһаҕан дьайыҥнаах буолуоҕун өйдөөн, сымыһаҕын быһа ытырбахтаата.
– Бииргэ үөрэммит дьон этибит дии. Онон…
– “Оҕо сааскытын санаһыаххыт” этэ, ээ? Сымыйаны лахсыйа турума. Эн тоҕо манна хараҥаны сырайданан кэлбиккин сэрэйбэтэ буолуо диигин дуо? – Дьэримиэй өҕүллүбүт сүһүөхтэрэ көнө, акыллыбыт бэйэтэ чинэйэ түһэргэ дылы гынна. – Ньукууска суох. Уонна чой мэйиигэр сүппэттик хатаа: кини эйиэхэ мэлдьи суох буолуо. Эн кинини букатын умун. Эһиги икки суолгут – туспа! Оттон билигин үтүлүгүҥ бу сытар, аан ити баар – самантан киэр буол!
Валерий абатыттан салҕалас илиитин үтүлүгэр уунна. Ол илиитэ бэйэтэ да өйдөөбөтүнэн сутурукка кубулуйан эрэрин бэлиэтии көрөн, тарбахтарын сараччы тута оҕуста. Оҕонньору кулгаах тааска чаҕылыннаран түҥнэрэн түһэриэн баҕаран кычыгыламмыт илиитин үтүлүгэр батары баттаата уонна ааттаһар, эккэлэс куолаһынан аргыый ботугураата:
– Дьэримиэй оҕонньор, мин эһиэхэ хаһан даҕаны куһаҕаны оҥорбутум суоҕа… Эн да миэхэ…
– Сөп… Сөп… Сибилигин дьүгэлийэ эрэ оҕус. Эн манна сылдьыбатаҕыҥ, мин эйигин көрбөтөҕүм буоллун. Ньукууһу эрэ тыытыма. Ньукууһу эрэ онно-манна сөрөөмө. Кинини уккуйар сураххын истиэм да – үтүөнү күүтүмэ. Кырдьаҕас дии санаама: тыыҥҥынан иэстиэм.
Бырастыыта-быраһаайа суох халҕан “лип” гынна.
Валерий абарбытын омунугар, тыаһыам диэн сэрэнэрин умнан, олбуор кэлииккэтин аанын тэбэн саайбыта лаһыгырыы түстэ. Олбуортан ойон таҕыста. Кыһыыта-абата кыынньан, уулуссанан сандаарбыт түннүк диэки сутуругунан дугдуруйа-дугдуруйа, бабыгыраата:
– Баш-ша-быык-тар! Шуолас-тар! Бэйи, кэпсэтиллиэ!
Оо, кини билигин, сатанара буоллар, сутурук курдук японскай гранатанан ити түннүгү төһө үлүгэр үөрүүнэн тоҕо быраҕыа этэй!
Валерий сирэйин хоту харбыалаһан иһэрин уулусса төрдүгэр, дьахтар манастыырын чугаһыгар, тиийэн баран эрэ өйдөөтө. Уоһун иһигэр ботугураан үөҕүстэ. Кини военкомат үлэһитэ киһиэхэ сылдьыахтаах. Кини Дьокуускайга кэлиэн аҕай иннинэ ол киһи сулууспатын сорудаҕынан ханна эрэ барбыт этэ. Бүгүн Испирдиэҥкэ кинини кэлбит, көрдүм диэтэ дии. Кэлбит буоллаҕына, хайаан да көрсүөххэ наада. Түргэнник. Ол киһиттэн элбэх тутулуктаах.
Тииттээхэптэргэ киирэн табыллыбатаҕа Валерий санаатын түһэрбэтэ, куттаабата, киниэхэ чугуйар, төннөр, саараҥныыр быһыыны үөскэппэтэ. Хата ордук өсөһүннэрдэ, харса-хабыра суох оҥордо. Кини ол байыаннайын кытта уопсай тылы булуох тустаах. Булгуччу! Атын суол суох. Ону ситистэҕинэ ол-бу Тииттээхэптэр сөбүлүүллэрэ-сөбүлээбэттэрэ диэн улахан суолтата суох. Кинилэри кэлин, арыый кыаҕырдахха, хайдах баҕарар турку сыҥааҕыныы иэҕиэххэ сөп. Билигин өрө көрөн өгдөрөҥнөспүттэрэ хойут, санаа хоту өрө-таҥнары тутар саҕана, хата бэлэм сылтах буолуоҕа.
Аргыылап төннөн таас Реальнай аттынан туораан, казначейство дьиэтин чугаһыгар кэлэн тохтоото. Ахсынньы анысханнаах тымныыта обургу аан туманынан оргуйан, бэл иннигэр ууммут илииҥ көстүбэт үлүгэрэ буолан үчүгэй. Дьон көрүөхтэрэ, билиэхтэрэ диэн куттал суох.
