Саҥа сэбиэскэй олоҕу тутар көҥүл, көхтөөх үлэҕэ туруна охсуохха! Саха отчут-масчыт дьонун баҕарар баҕата, дьулуһар дьулуура ити этэ.
Ол кэрэ баҕа, ол сырдык дьулуур туоларын аны туох даҕаны мэһэйдиэ суохха айылааҕа.
Түөрт унньуктаах уһун сыл устата дьон-сэргэ олоҕун атыйахтаах уу курдук аймаабыт, үгүс үлүгэри аҕалбыт Гражданскай сэрии Кыһыл Армия регулярнай чаастарын, саха дьадаҥыларын кыһыл партизанскай этэрээттэрин килбиэннээх кыайыыларынан түмүктэммитэ. Ыраахтааҕы офицердара, саха тойотторо тэрийбит үрүҥ этэрээттэрэ 1922 сыллаах саас, сайын Киллэмҥэ, Төхтүргэ, Ньукуолускайга буолбут хааннаах кыргыһыыларга үнтү сынньыллыбыттара. Бүлүү, Өлүөхүмэ уокуруктара бандьыыттартан ыраастаммыттара.
Саха норуота өрө тыына түспүтэ, эйэлээх олоххо эргиллибитэ. Саҥа көҥүл олоҕу тутар, саҥа советскай автономия тулхадыйбат бөҕө акылаатын уурар айымньылаах үлэҕэ туруммута.
Ол эрээри…
Ол эрээри Октябрьскай революция уот холорук буурҕата түҥнэрбит, баттаммыт аймах кырыктаах кыргыһыыларга урусхаллаабыт өстөөхтөрө – баайдар, тойоттор, араас биистээх контрреволюционердар – өлөр-сүтэр дьылҕаларын кытта сөбүлэһиэхтэрин баҕарбатахтара. Кинилэр, өссө биирдэ күүстэрин түмүнэн, өрө туран, сэбиэскэй былааһы кытта күөн көрсөр санааламмыттара.
Революция иннинэ Дьокуускайга сыылкаҕа сылдьан “нуучча кырдьаҕас революционерабын” диэн түөһүн тоҥсуммут, оччотооҕу эсеримсийээччи ыччат “үҥэр үрдүк таҥарата” аатырбыт П.А.Куликовскай сэбиэскэй былаас хаан өстөөхтөрө бу үсүһүн төхтүрүйэн өрө турууларын сүрүн көҕүлээччи буолбута. Кини “Холбос” диэн Саха сирин потребительскай кооперациятын правлениетын уполномоченнайа уонна Нелькан – Эйкан суолун тутуу начальнига аатыран илин, Охотскайга, тиийбитэ.
Бу күүстээх тыал үрдэҕинэ охтон түһүөххэ айылаах дьүдьэх, хатыҥыр көрүҥнээх, суптугур сэҥийэтигэр уһун бытыктаах, уҥуох сирэйигэр киэҥ таныылаах хонтоҕор муруннаах, уота өспүт өлбөөркөй күөх харахтаах кырдьаҕас киһи, илин муора кытыытыгар үктэнээт, илиитэ-атаҕа эрчимирэ, бөкчөйбүт көхсө көнө түспүтэ, тыла-өһө нүөлсүйэн кэлбитэ. Кини Саха кыраайын бултаммыт, бултаныахтаах күндү кылааннаах түүлээҕин, хостоммут, хостонуохтаах кыһыл көмүһүн бүтүннүүтүн бэйэтин сиэбигэр уктубут, бу дойду дьылҕатын, инники кэскилин барытын ытыһыгар ылбыт кэриэтэ санаммыта. Онон үйэтин устатыгар биир да үлэһит саханы кытта киһиэхэ ааҕан айах атан кэпсэппэтэх, биир даҕаны сахалыы тылы билбэт Куликовскай “саха норуотун аатыттан” саҥа саҥарар, кэпсэтии кэпсэтэр киһи буолбута. Владивостокка тиийэн, кини японнартан кытыйа-хамыйах салаһан олорор Приморье антисоветскай правительствотын баһылыгар барон Дитерихскэ үҥэн-сүктэн, кэлин Саха сирин күндү баайынан уон оччонон төлүөх буолан эрэннэрэн, Саха уобалаһын управляющайа диэн солону ылбыта.
Дарбааннаах аакка-суолга талаһар Куликовскайга барыта баарга дылыта – бүтүн Арҕаа Европаҕа холоонноох барҕа баай киэҥ кыраайы дьаһайар үрдүк соло, ону кэрэһилиир төгүрүк, үс муннуктаах, түөрт кырыылаах бэчээттэр, типографияҕа бэлэмнэммит лаһыгырас кумааҕылаах ыраас бланкалар. Итэҕэһэ диэн биир эрэ – дьаһайыахтаах Сахатын уобалаһа суоҕа.
Саха уобалаһын управляющайа диэн ааттаныаҕыттан Куликовскай утуйар уута көппүтэ. Дьэ хайдах гынан Саха сирин бэйэ дьаһалыгар ылыаххыный? Хайдах гынан бу кыраай үтүмэн үгүс баайын бас билиэххэ сөбүй? Хайдах албастанан большевиктар былаастарын суулларыаххыный? Ким көмөтүнэн? Ким ыстыыгынан?
Куликовскай итинник санааҕа түһэн сырыттаҕына эмиэ сэбиэскэй былааһы эһэр, урукку батталлаах олоҕу эргитэр күүһү көрдөөн тиҥсирийэ сылдьар саха баайдара С.П.Попов, Г.В.Никифоров-Манньыаттаах уола кинини булбуттара. Сүбэлэспиттэрэ. Барыска баҕарар, босхоҕо суудайар хараҥа күүстэри Саха дойдутун бастар бараммат балысхан баайынан иҥсэрдэн, өрө-таҥнары сундулуспуттара.
Тиһэҕэр тиийэн кинилэр харахтара Кыһыл Армия модун охсууларынан үнтү сынньыллан кыраныысса таһыгар киэр эһиллибит Колчак генералыгар – Анатолий Николаевич Пепеляевка хатаммыта. Кинилэр санааларыгар, Пепеляев саамай сөптөөх этэ: кыайтардар да, эмиэ да кыргыһыыларга сураҕырбыт бойобуой генерал, монархияҕа тардыһыннар да, эмиэ да народниктыҥы ааттаах.
Куликовскайдаах сэбиэскэй Россияттан революция уот буурҕатынан сиппиллибит урукку баайдар, атыыһыттар, араас үрүҥ-хара сэриилэр тыыннаах ордубут одьунаастара түмсүбүт куоратыгар Харбиҥҥа тиийэллэр. Кинилэр онно куорат кытыытыгар, Модягоу диэн оройуонугар, өҥө бараммыт эргэ саһархай түрүкүө шаровардаах, имиллибит толстовка сонноох, кыҥнары соҕус ууруммут бороҥ сэлээппэлээх, ыар санааҕа баттаппыт курдук куруутун умса көрө сылдьар искэл, аҕамсыйбыт киһини булаллар. Ол хаһааҥҥыта эрэ кыһыллартан Пермь куораты ылан “аатырбыт”, көмүс куупалларынан күлүмүрдүүр сүүһүнэн таҥара дьиэлэрин куолакалларын айхаллыыр тыастарынан доҕуһуоллатан Москваҕа киирэргэ санаммыт генерал-лейтенант Пепеляев этэ. Кини билигин Харбиҥҥа оспуоччуктаан айаҕын ииттэ сылдьара.
– Хомуньуустары утары охсуһууну баһылыктаа. Биһиэхэ Саха сирин бассабыыктартан былдьаан кулу. Ол манньатын биһиги эйиэхэ санааҕын ситэргэр бары күүспүтүнэн, кыахпытынан көмөлөһүөхпүт. Саха сирин баайа-дуола барыта эн илиигэр киириэ, – диэн Куликовскайдаах “саха норуотун аатыттан” Пепеляевтан көрдөспүттэрэ.
Хара үлэнэн аһыырын нэһиилэ булуна сылдьар генерал кинилэри өр көрдөһүннэрэ барбатаҕа. Дьоҕойон, саараҥнаабыта буолан, бүк түһэн саҥата суох олорбохтоон баран сөбүлэммитэ. Кырдьыга, ити түгэҥҥэ кини өйүгэр Саха сирин кэскилин туһунан санаа кыыма да кылам гымматаҕа. Бу хотугу кыраай дьылҕата кинини букатын интэриэһиргэппэт этэ. Дьикээрдэр дойдулара, баҕардар, күн сарсын даҕаны үөдэн түгэҕэр түстүн! Киниэхэ Россия наада этэ. Ону сэриилээн ыларга туохха эмэ тирэҕирэргэ тиийиллэрэ. Ол тирэҕинэн бастаан утаа чэ Саха сирин баайа-дуола да буоллун. Генералга ол наада этэ. Ол иһин кини улгумнук сөбүлэспитэ.
Пепеляев оспуоччуктуур толстовкатыгар генерал-лейтенант погоннарын кэппитэ уонна урукку лаҥкынас саҥата дуораһыйбыта:
– Советскай былааһы умсарыан баҕалаахтар бары миэхэ түмсүҥ!
Генерал үрүҥ, күөх дьураалардаах былааҕын анныгар урукку үрүҥ армиялар тобохторо чуоҕуспуттара.
Хаан сытын ыллаҕына, торҕон бөрө бииһэ мустарын кэриэтэ Пепеляевы тула үрүҥ-хара, баай-тойот, атыыһыт-эргиэмсик аймаҕа түмсүбүтэ. Генерал сэриитин саха миллионер эргиэмсигэ Г.В.Никифоров, Дьокуускайга байбыт нуучча атыыһыта П.А.Кушнарев, Уус-Маайа атыыһыта татаар Ю.Г.Галибаров үбүлээбиттэрэ. Саха сирин кылааннаах түүлээҕэ, кыһыл көмүһэ оҕуруктаах өйдөөх омук империалистарын эмиэ үмүрү тардыбыта. Кинилэр, бу хотугу кыраай баайын-дуолун халыырга суоттанан, Пепеляевка эмиэ үрдэ суох кредити аспыттара, саанан-саадаҕынан, аһынан-үөлүнэн хааччыйбыттара. “Олаф Свенсон уонна Ко” диэн Америка фирмата, “Арай-Гуми” диэн Япония фирмата, “Гудзон-Бей” диэн Англия фирмата, бэйэ-бэйэлэриттэн былдьасыһа-былдьасыһа, куотуһа-куотуһа, кыһыл көмүс манньыаттаах сейфэлэрин аанын тэлэйэн биэрбиттэрэ. Онон Пепеляев сэриитэ бу дойду иһинээҕи контрреволюционердар эрэ үбүлээн тэрийбит сэриилэрэ буолбатах, кинилэр атын дойдулар империалистарын кытта холбоһон тэрийбит сэриилэрэ буолара.
Генерал-лейтенант Пепеляев өлөр-тиллэр быһылааныгар үгүстүк түбэһэн кэрээннэриттэн тахсыбыт, эдэр эрдэхтэриттэн сэриини сүрүн идэ оҥостубут дьонтон, үксүн урукку үрүҥ офицердартан сүүмэрдэммит 700 киһилээх этэрээти кылгас кэм иһигэр тэрийэ охсубута. Ол этэрээтин Сибиир добровольческай дружината диэн ааттаабыта.
1922 сыллаахха балаҕан ыйын 6 күнүгэр Сибиир добровольческай дружината Владивостоктан үс байыаннай суднонан устан кэлэн, Саха сирин территориятыгар, Охотскай муора кытылынааҕы Аян пордугар, сүөкэммитэ.
Пепеляевецтар, ханна да тохтообокко, тыһыынчанан биэрэстэлээх аанньа суола-ииһэ суох, ооҕуй оҕус бадараанныыр обоччолоох маардарын, иччитэх сис хайалары, халыҥ хара тайҕаны суһал походнай маршынан ааһан, Дьокуускайы ылан, субу сабыс-саҥа тэриллибит советскай республиканы кыа хааҥҥа уһуннаран, Сибиир диэки ааһар санаалаахтара.
Пепеляев генерал сэриитэ ааҥнаабыт бу күчүмэҕэй күннэригэр Саха АССР Ревкома уонна Народнай Комиссардарын Совета норуокка туһаайан декларация бэчээттээбиттэрэ:
