Класная на хвілінку прыпынілася, і Віктар Марыноўскі падняў руку. Зінаіда Мартынаўна кіўнула яму, дазваляючы, і ён спытаў з месца:

— Прабачце, а вам не здаецца, што чалавек фарміруецца менавіта ў сям'і? Чым мацней уздзеянне сям'і, тым слабей іншыя ўздзеянні. Нас фарміруе прыклад, найбольш блізкі і зразумелы.

— Безумоўна, Віктар, дзякуй, — згадзілася класная. — На жаль, практыка дае вялікую колькасць выпадкаў, калі ў адной і той самай сям'і вырасталі самыя розныя не толькі ў сваіх здольнасцях, але і ў маральным плане людзі. Так што нешта ўсё ж ёсць яшчэ, пакуль невядомае нам. Нехта называе гэта душой. Але пра інфармацыю далей. Мы сёння, кожны з нас, атрымлівае столькі інфармацыі за дзень, колькі чалавек XVIII стагоддзя і за ўсё жыццё б не атрымаў. Вось уявіце: недзе малады граф у сваім фальварку піша ліст да дзяўчыны, апавядае, як яму і тлумна, і сумна, як хоча яе пабачыць і гэтак далей. Аддаў свой ліст. І паехала пошта конікам ад адной паштовай станцыі да другой. Дзённы пераход — ноч паспаць, наступны дзённы, там коней змяніць. Два тыдні мінае — атрымала дзяўчына ліст ад графа. Сядзела цэлых пяць вечароў у сваім пакоі перад адчыненым у цёплую летнюю ноч акном, пісала ліст, змочвала яго сваімі слёзкамі, цалавала, пакідаючы на паперы пах сваёй парфумы. І вось зноў конная пошта — ад станцыі да станцыі. Добра, як жылі нашы героі блізка ля цэнтральных дарог, а як ў глыбінцы хто? Пакуль перададуць. Вось і месяц праходзіць, атрымлівае малады граф той ліст са слядамі дзявочых слёз і пахам парфумы... І ўявіце: тэлефонаў не ведалі. Так ішло атрыманне інфармацыі, з такой хуткасцю.

— Як яны вытрымлівалі? — не стрымаў свайго ўражання нехта з дзяўчат.

— Ды таму вытрымлівалі, што не ведалі іншага, хуткага спосабу, — патлумачыла з усмешкай класная, працягнула: — А сёння — самі ведаеце, як сёння. Цяперашні інфармацыйны шквал мае свае наступствы — мы, я кажу не пра вас адных, пра чалавека ўвогуле, не паспяваем яе аналізаваць. Мы часам робім недаравальнае, тое, што рабіць нельга: мы прымаем інфармацыю адзін раз з адной крыніцы — і кіруемся менавіта ёй далей у сваіх учынках. Як бы суддзя адно заслухаў пакрыўджанага — і судзіў абвінавачанага. Прыняць інфармацыю з адной крыніцы за праўду — значыць, прыняць нейкія пакуль неіснуючыя акалічнасці за сапраўдны факт. Мы не ведаем, як насамрэч нешта было, і прымаем рашэнне, зыходзячы з аднаго інфармацыйнага патоку. Пра тое, як важна атрымліваць інфармацыю з усіх магчымых крыніц, ёсць вельмі даўняя прыпавесць. Знойдзеце яе ў сеціве, мажліва, і «баян», як вы кажаце, ды раскажу. Чацвёра мудрацоў з завязанымі вачыма падвялі да слана, якога яны раней ніколі не бачылі, і папрасілі сказаць: да чаго падобны слон? Адзін крануўся слановага жывата, другі памацаў яго нагу, трэцяму дастаўся ў рукі хобат, а чацвёрты злавіў хвост. Уяўляеце, што намалявала ўяўленне кожнага з мудрацоў? У прыпавесці мог бы быць працяг: мудрацам можна было б з'яднацца, і тады б інфармацыя была куды дакладней, тады слон ні ў якім разе не стаў бы змяёй, якім яго пабачыў, да прыкладу, адзін з іх. Але мы не паспяваем сёння шукаць крыніцы, бо паток — магутны. Не паспелі хоць крышачку прааналізаваць адно, а ўжо прыляцела нешта, здаецца, важнейшае за папярэдняе, і нам некалі, мы спяшаемся. А куды спяшаемся?

Як ніколі ў класе было ціха. Зінаіду Мартынаўну слухалі, ловячы кожнае яе слова, бо гэтым разам яна нас не вучыла, не дыктавала ўмовы паводзін, яна нават не столькі пра нас і нам казала, колькі, падобна да таго, і пра сябе, і для сябе. Мне было няўтульна. Здавалася, класная зусім нездарма вырашыла сёння гутарыць з намі на такую тэму. Яна казала ўсім — і казала кожнаму з нас паасобку. Мне казала. Каб я праверыў? Што мне правяраць? Ядвісі казала? Каб яна запытала? У каго? І пра што запытала? Тым часам Зінаіда Мартынаўна яшчэ больш сцішана распавядала далей:

— Мы забываемся на сваё ўменне бачыць. Нам бракуе часу, нам няма ахвоты думаць і разважаць, аналізаваць. Ды і цяжка шукаць самому. Таму ўсё часцей у нас не думкі, а ўзятыя з сацыяльных сетак статусы і выразы, замест свайго стаўлення да жыцця — меркаванне нейкай папулярнай персоны, замест сумлення — гатовыя штампы паводзін. Час ідзе, мы пачынаем разумець: такое жыццё — паход у тупік, бо наперадзе — расчараванне. Расчараванне ад няўмення думаць самастойна, ад няўмення зразумець іншага чалавека, ад няўмення жыць сярод людзей і самому не спатыкацца аб іх, і каб аб цябе не спатыкаліся людзі. — яна замаўчала, нейкі час аглядала нас, быццам бачыла ўпершыню, ці. (вось жа недарэчная думка!) у апошні раз, нібы заўтра нам развітвацца. — Вось такіх сёння страхаў я вам нагаварыла, — нечакана заўсміхалася яна трошкі сарамліва. — Мяркую, вы зразумелі. Усе разам і кожны паасобку. А цяпер хачу расказаць вам яшчэ адну прыпавесць. Вось такую. Былі ў аднаго гаспадара дзве бяды: стары, лядашчы асёл і стары калодзеж, у якім не было вады. Гаспадар выкапаў новы калодзеж, а вось як пазбавіцца старога асла? Забіць — дык крыху шкада, нямала ж папрацавала жывёлінка. Аднойчы асёл бадзяўся па двары і зваліўся ў стары калодзеж. Пабачыў гаспадар — зарадаваўся: цяпер можна і стары калодзеж закідаць, і старога асла ў ім пахаваць. Хапіўся за рыдлёўку ды зашчыраваў! Стаіць асёл на дне старога калодзежа, калоціцца ад страху — вось, смерць блізка. Сыплецца на яго пясок ды смецце, дрыжыць асёл... а тое смецце яму пад ногі. Сыпне зверху гаспадар, задрыжыць асёл, пераступіць нагамі. Шчыраваў-шчыраваў гаспадар, вось, мяркуе, і справа завершаная. Ажно глядзіць — вытыркаюцца з амаль засыпанага калодзежа асліныя вушы! Тут скокнуў радасны асёл, страсянуўся ды пабег з двара. Вось так. Калі на вас сыплюць бруд і смецце — не дазваляйце яму затрымлівацца на сабе. І не забывайце пра ногі — пераступайце, ідзіце сваёй дарогай. Калі пройдзеце яе — тады будзеце ведаць сабе цану. Прагучыць некалькі пафасна і непераканаўча такі выраз: «Няма дарогі да шчасця, бо шчасце і ёсць дарога». Гэта і хацела я вам сёння сказаць. А зараз паглядзім, традыцыйна, хто ў нас паспеў напрапускаць заняткаў і з якой нагоды ладзіў сабе дадатковыя выхадныя, — і класная стала той самай Зіначкай, якую мы прызвычаіліся бачыць раней. Яна разгарнула журнал, дастала загадзя падрыхтаваны лісток з выпісанымі пропускамі.

Не пакідала адчуванне невядомага канца невядома чаго. Я не слухаў разборкі класнай з прагульшчыкамі і тымі, хто паспеў адхапіць «пары». Словы яе выклікалі нядобры адгалосак. Хацелася, каб хутчэй празвінеў званок, бо за ім, мне падавалася, павінна была надысці пэўнасць. Ён і празвінеў, класная развіталася, як заўсёды, адно засталася стаяць ля стала, праводзячы позіркамі ўсіх, хто ішоў да дзвярэй. Калі я ўзняўся, дачакаўшыся выхаду з класа Ядвісі і Юрася, нечакана пачуў:

— Вяргейчык, падыдзі, калі ласка.

Я падышоў, Зінаіда Мартынаўна трошкі вінавата ўсміхнулася і папрасіла:

— У мяне дзве цяжкія торбы. Ці можна патурбаваць цябе — паднесці іх да прыпынку аўтобуса?

— Ды вядома ж, якія праблемы! — ад нечаканасці я застыў на месцы, чакаў, усё адно як тыя торбы мне ўручаць тут і цяпер.

— Тады апранайся і падыдзі да настаўніцкага пакоя.

У гардэробе чакаў Уладзя.

— Улад, ідзі сам. Зіначка папрасіла ёй паднесці там нешта.

— Дык мо ўдвух? Я таксама магу!

На хвіліну я задумаўся і адмоўна пакруціў галавой.

— То яна б і спытала нас двух, шарыш?

— Ага, мабыць, нешта табе сказаць хоча, — схапіўся Уладзя, і ў яго голасе я адчуў ноткі радасці — нібыта мне ўручаць зараз якую грамату.

Ды ўручыла мне класная, як і казала, дзве торбы — з папкамі, паперамі, брашурамі. Важкія. Мы выйшлі са школы, а мяне, пагатоў пасля слоў Уладзі, пачало разбіраць: чаму я? Хіба мала хто з нашых змог бы дапамагчы? І чаму адзін насамрэч? Ісці з дзвюма занятымі рукамі і заплечнікам неяк і не вельмі звыкла.

— Няцяжка? — турботліва пацікавілася Зінаіда Мартынаўна.

— Ды не, — супакоіў я яе. — Дужкі поліэтыленавыя трымаюць, то хіба ж тут цяжар?

Мы ішлі ад школы да прыпынку аўтобуса. Дрэвы стаялі цалкам голыя, тратуар быў чысцютка падмецены. І ад таго падаваўся нейкім пустым і бясконцым. І яшчэ — халодным. Хоць на самай справе холадна не было — бязветрана, і сонца свяціла, ды, пэўна, не лета.