— Фантастыка, — упэўнена выказаўся Юрась.
— Ага, фантастыка, — лёгка пагадзіўся фізік. — Хто ў пятнаццатым стагоддзі паверыў бы ў тэлебачанне? Сённяшні смартфон на пачатку дваццатага стагоддзя быў не меншай фантастыкай, хіба не?
— І што з таго? — не адступаў Юрась.
— З таго? Ды тое, дарагі Юрась. Чалавек не знікае наогул. Сённяшняя, уяві, сённяшняя элементарная фізіка гэта даводзіць. А сённяшняя квантавая фізіка даводзіць тваю тэорыю матэматычнага прадказання будучыні, бо ў свеце элементарных часцінак выяўлены факты, калі будучыня ўплывае на сапраўднасць. Але, сябры мае, я вам не пра пекла хачу давесці, дзе на патэльнях будуць смажыць прагульшчыкаў урокаў фізікі. Я пра тое, што ў сусвеце мінулае звязана з сённяшнім, а сённяшняе — з будучыняй.
Фізік зноў адышоў да акна, памаўчаў, потым павярнуўся да нас — і твар яго быў ужо засяроджаны, сумны нават.
— Што робіць чалавека чалавекам? Чаму ёсць немцы, англічане, французы? Пра немца мы кажам — педант, пра англічаніна — пыхлівы, пра француза — рамантык. Чаму немец — немец, а паляк — паляк? — ён задаваў пытанні больш сам сабе, крышку памаўчаў і адказаў: — Бо існуе культура. Яна робіць з чалавека і немца, і француза, і беларуса. А культура — тыя самыя матэрыяльныя і нематэрыяльныя здабыткі, якія належаць аднаму народу, адной краіне. Мова найперш. Традыцыі. Традыцыі будаўніцтва і гуляння вяселляў. Традыцыя сустрэчы гасцей і заляцанняў да дзяўчат. Традыцыі дзяржаўных свят і пахаванняў. Ведаеце, беларусы — адна з тых нацый, якія з асаблівым трапятаннем ставяцца да сваіх продкаў. У нашым народным календары ажно некалькі дзён ушанавання памерлых. У нас найбольш багатыя звычаі, якія не змаглі вынішчыць і семдзесят гадоў савецкага ўладарання. Дык вось нашы могілкі — бы тыя гаёчкі, зялёныя выспы сярод палёў, зацішныя месцы — яны такімі затуляліся нашымі продкамі. Пытанне да нашага Уладзіслава: дзе знаходзяцца ў Беларусі самыя старыя дрэвы, некаторыя з якіх з'яўляюцца помнікамі прыроды?
— На могілках, зразумела ж, — з месца паціснуў плячыма Уладзя.
— А цяпер уявіце: іх там не будзе. Не, я не супраць парадку, і мне даспадобы амерыканскія могілкі — усё пад лінейку, усё аднолькава. Але ж гэта не проста іншая сістэма — гэта іншая культура. Не варожая нам, але цалкам чужая. Радуніцы ў тых самых амерыканцаў не існуе.
— Але навошта зразаюць усе дрэвы? — прагучала мо першае пытанне па тэме.
— У тым і рэч, — уздыхнуў фізік, каторы раз падышоў да акна, і цяпер ён маўчаў куды даўжэй, мабыць, думаў: казаць нам праўду ці не. — Наколькі мне вядома, па ўсёй краіне такая вось. праца ідзе. Могілкі перадаюць на баланс камунальнікаў. Кажуць, калі будзе адзін гаспадар, тады і будзе парадак. Канечне, чакаецца і плата за пахаванне. У бліжэйшай будучыні. Папаўненне бюджэту. А камунальнікі вырашылі прыбраць усе дрэвы. Ім так сапраўды прасцей, а заадно — дровы будуць, у нас жа, ведаеце, кірунак на выкарыстанне мясцовых відаў паліва, ад газу адмаўляемся, кацельні, як пасля вайны — на дровах...
— Гэта няправільна, — пачуўся голас Ромкі Макара. Фізік зірнуў на яго запытальна, падахвочваючы, і Ромка працягнуў: — Мой дзядзька ў гэтай сістэме працуе. Кажа, адна гігакалорыя цяпла з дроў у паўтара разы даражэй, калі б з газу атрымлівалі. А дроў бракуе, рэжуць, дзе могуць, усцяж дарог усё прыбралі, у гарадах сякуць.
— І то не ўся бяда, — ціха загаварыў фізік. — Кажуць, камунальнікі будуць парадак наводзіць. Значыць, знікне ў чалавека абавязак прыбіраць магілы сваіх родных. Вось у чым галоўная праблема: у чалавека забіраюць яго спрадвечны клопат пра магілы блізкіх. Гэта пачатак разбурэння адной з найгалоўнейшых беларускіх традыцый. А колькі падобных традыцый ужо падсечана пад корань? І кім жа мы станем без нашай культуры? Вось так, сябры. Такая фізіка. Вы не крыўдуйце на мяне, я разумею, што для вас сёння цяжка ўсвядоміць гэтую праблему, гэты боль. так, розумам вы, пэўна ж, усё зразумелі, але тут трошкі іншае патрэбна. Нейкі досвед. душэўны і жыццёвы. Можа, і досвед першай смерці блізкага чалавека, першых важных і балючых для вас хаўтур. А цяпер я шчыра дзякую ўсім вам за той дзень, прыношу вам прабачэнні за сваю нястрыманасць. Некаторым з вас — мая асаблівая ўдзячнасць і мае асаблівыя прабачэнні. Бярэмся за новую тэму!
— А пытанне можна адно?
Гэта Віктар Марыноўскі спытаў. З усмешкай.
— Канечне.
— Дык якая тады сувязь між вашай тэорыяй існавання хвалявага жыцця і косткамі ў глебе? Патлумачце.
Ён усміхаўся паблажліва, зусім не як вучань настаўніку, а як дасведчаны чалавек доўбню. Тое, што Віктар можа быць кампетэнтны ў многіх пытаннях, не навіна. Я ўжо казаў, бацькі яго — чыноўнікі ў выканкаме, то сёе-тое ён ведае добра.
— Не, Віктар, тут нічога звязваць у адзін вузел не буду, — адмовіўся ад тлумачэння фізік. — Ёсць рэчы, над якімі варта падумаць самім.
— Дык я і падумаў, — не збіраўся здавацца Віктар. — Калі існуе жыццё па-за гэтым жыццём, няма ніякага сэнсу ні ў якой культуры, ні, пагатоў, у нейкіх там магілах. Там — усяго толькі косткі. «Хай мерцвякі хаваюць мерцвякоў», — так, здаецца, было сказана?
Віктар адчуваў сябе пераможцам, ён не сумняваўся, што загнаў Антося Сямёнавіча ў лагічны тупік.
— Не, трошкі не так было ў Евангеллі ад Мацвея, — ніколькі не засмуціўся фізік. — Карыстацца Бібліяй варта асцярожна, фразы нельга вырываць з кантэксту, тым больш вольна іх інтэрпрэтаваць. «Ідзі за мной і дай мёртвым хаваць сваіх мерцвякоў.» — так гучыць у Мацвея, а Лука яшчэ дадае: «І прапаведуй Царства Божае». Адно з самых складаных месцаў у Евангеллі. Будзе час — можам паразмаўляць. Пакуль жа скажу, што ў нас, у беларусаў, колькі хрысціянскага, гэтулькі ж і паганскага, свайго, радавога. І што больш робіць нас людзьмі? Па мне — аднолькава абодва фактары. Але — да новай тэмы! Згодны, Віктар?
— Няхай так, — з усмешкай адказаў Віктар, але было бачна, што яго напышлівая перавага знікла, мабыць, ніяк не чакаў, што фізік не менш за яго ведае Біблію.
Мы не каментавалі на перапынку гэты ўрок фізікі, адно ў сталоўцы Юрась, калупнуўшы катлету, пачаў:
— Вось гэтая катлета і макарона — таксама традыцыйныя! Не чакаў.
— Чаго не чакаў? — насцярожыўся я, бо ў голасе Юрася гучаў насмешлівы халадок.
— Ды наш фізік — апазіцыянер.
— І што, не чалавек ужо? — натапырыўся я.
— Не кіпі, нічога я такога не казаў. Ну, насамрэч жа ніяк я асабіста не чакаў, — падаўся назад Юрась.
— Якая розніца, — як малых надакучлівых дзяцей суцішвала, загаварыла Ядвіся. — Не чорт жа лысы, чалавек. І яму баліць!
— А як мне не баліць, дык я не чалавек? — нечакана ціха спытаў Юрась з прыхаваным выклікам у голасе.
— Я такога не гаварыла. Фізік праўду мовіў: для таго, каб усвядоміць, трэба нейкі досвед мець...
— А ў цябе ён ёсць? — уставіў я свае пяць капеек.
— Ёсць, — без ценю крыўды ўздыхнула Ядвіся. — У вёсцы, дзе я нарадзілася, жыла мая бабуля. Я яе вельмі любіла, яна мяне ўзгадавала. Калі яе пахавалі, я колькі дзён з могілак не сыходзіла. Прыйду раніцай — і сяджу да вечара. Там. асаблівае месца. І калі тыя могілкі пачысцяць вось так, усё пад корань, для мяне гэта будзе. будзе балюча.
Памаўчалі. Тут да нас падышоў Ромка Макар.
— Шаноўнае спадарства, бачу, вы ўжо дапіваеце свой кампот, ці магу я выканаць за некага з вас ролю дзяжурнага і аднесці посуд на кухню і чысцютка выцерці ваш стол?
— Мала прагінаешся, ніжэй паспрабуй, ніжэй, — млява заўважыў Юрась і адкінуўся на спінку крэсла. — Прасі!
— Што такое? — Ядвіся запытальна ўзняла вочы.
— Не пужайся. Усё норм, — усміхнуўся я, заспакойваючы яе. — У нашага Ромкі нейкія траблы няпростыя, вось ён і вырашыў памаліцца ля нашага стала.
— Дапамагае? — акідваючы позіркам постаць Ромкі зверху ўніз, папрасіла ўдакладніць Ядвіся.
На Ромку варта паглядзець: чорны гарнітур і чорныя бліскучыя чаравікі, кашуля і гальштук заўжды ў тон. Год таму па яго просьбе, якая пачалася амаль гэтаксама, мы чысцілі двор нейкай бабулькі ад снегу. Ну, быццам БРСМ там праводзіць акцыю: «Ніводнай бабулькі — без чыстага надворку», ці яшчэ як. Дык вось, Ромка нас папрасіў — мы пашыбавалі. Я яго і пытаўся: на халеру табе? Гэты актыў школьны, БРСМ, гэтыя мерапрыемствы ліпавыя (бо ні я, ні Уладзя, які тады кідаў са мной снег, сябрамі БРСМ не былі). Дык вось, Ромка мне тады такое выдаў, што я яго запаважаў. Ён сказаў так:
