Зуйчыха. Яй-бо. Не на ўдачу. Ды што рабіць. Восем дзевак. Як пасватаў, так і аддалі. Нам выбіраць няма з чаго.
Аўдзей. Непуцёвы.
Зуйчыха. Усё засяданні. А ў гаспадарцы не прыбаўляецца, ды і тое, што ёсць, недагледжана.
Аўдзей. Дык ад засяданняў і не прыбавіцца. Засяданнямі хлеба не вырасціш і скаціну не накорміш.
Зуйчыха. Вось і бацьку нашага зацягнуў, у нейкую там камісію. Вы ўжо выбачайце — во-во павінен вярнуцца.
Аўдзей. Мы можам і пачакаць. Нам спяшацца няма куды, мы на засяданні не ходзім, гаспадарка ў нас у парадку, можна і ў госці праехаць. Паглядзець, можа, дзе дзеўкі добрыя ёсць. Праўда, хлопец наш хутчэй за нас справіўся, выгледзеў сабе прыгажуню, вот бы і нам паглядзець.
Зуйчыха. Верка! Выйдзі да людзей!
Верка адразу ж выходзіць з-за шырмы, быццам толькі і чакала, калі яе паклічуць.
Аўдзей(весела). Бач ты, і ўгаворваць не трэба!
Зуйчыха дакорліва ківае дачцэ галавой.
Зуйчыха(як бы апраўдваючы дачку). Дзеўцы гэткая доля — не церпіцца.
Аўдзей. Калі і да работы гэткая спрытная, дык нам падышла б, я гэтак думаю.
Зуйчыха(паспешліва). У нас усе працавітыя. Ета любы скажа, у каго хочаце спытайце.
Аўдзей. Яно і нам гультая не трэба, ды, папраўдзе, і гультаю ў нас соладка не будзе. Калі дамовімся, дык сына я вырашыў па вясне аддзяліць. Ён у мяне талковы, за ім не прападзе, але ж не так ета і лёгка — на свой хлеб сесці. Не кожны гэтую лямку пацягне. Справа — не жарт. Але нам бы з гаспадаром пагутарыць.
Зуйчыха. От гаспадара нашага няма. Ды калі ўжо гаварыць, то што там. Мы людзі простыя. Нам дзеўка з рук — палёгка, што ні кажы, а гэта так. Але іншы раз і аддаваць шкада. Вырасцілі, дзеўкі добрыя, і дапамога ад іх — але ж каля сябе ўсё жыццё трымаць не будзеш. Цяжка дзевак выдаваць, ды што ж рабіць, але скажу адно: нашыя горш як у людзей не будуць. I Пятрок не пастаіць — і грошы дадзім, і карову прывядзе. А што да работы — дык з нашымі мала хто параўнацца можа, хай людзі скажуць. Мы хоць і не багата жывём, але не лежабокі. Каб мірам ды ладам, дык з нашага боку граху ні ў чым не будзе.
Аўдзей. От ета ты, гаспадынька, добра сказала. Не люблю я сватання, п’янай размовы. Справа сур’ёзная, сур’ёзам і гаварыць трэба. Такая размова нам падыходзіць. Мужыку каня купіць — і то розум трэба, а ета жонка, тут удвая глядзець. Мы жывём аднаасобна, ад людзей далёка. Каму сумна, а каму — і не. Лепш пасумаваць, чым пагаладаць. Працуй — і сумна не будзе. Па-мойму гэтак: хто робіць, той і мае, а хто мае — той і жыве. Вось гэткая размова мне, гаспадыня, па душы. Толькі б нам яшчэ з гаспадаром пагутарыць. Гаспадар — гэта гаспадар…
Зуйчыха. От бяда! I ніколі ж раней не хадзіў на етыя засяданні! I казала ж яму. А Божа, ці не ён?
Зуёк(хаваючы вочы). Вечар добры.
Аўдзей(падымаецца насустрач). Добры вечар, Пятрок, прыехалі за таварам, а гаспадара і няма.
Абодва стаяць наперадзе, а за імі ў рад сядзяць усе, хто прыехалі ў сваты. Зуйчыха і Верка стаяць каля іх справа і злева.
Зуёк(незадаволена). Я тавараў не трымаю, гэта ў мястэчках у крамах тавары.
Аўдзей. Ну, брат, у цябе тавару на палову вёскі хопіць. Мы тут, хаця і не па парадку, з гаспадыняй размаўлялі ўжо. Дзеўку сватаць прыехалі.
Зуёк(робіць здзіўлены выгляд). Дачку?
Аўдзей. А што ты дзівішся? Прымай сватоў, сватоў прымаць лёгка, у іх гарэлка з сабою.
Зуёк. Дачка мая яшчэ маладая.
Аўдзей. А нам маладая і патрэбна. Навошта сватам старая? Мы за маладой і прыехалі.
Зуёк. Ну вось што. Таго, чаго вам трэба, у мяне для вас няма. Так што, выбачайце, гасцявацца нам няма чаго.
Аўдзей. Пачакай, як гэта?
Зуёк. А так. I гарэлкі мы піць не будзем, і да другога разу адкладваць не будзем. Выбачайце!
Зуйчыха. Пятрок, ты што? З глузду з’ехаў? Ты ж сам казаў!
Зуёк(жонцы). Цыц! (Да Аўдзея.) Што сказана, то сказана — дачку замуж я не выдаю. I ўся справа.
Аўдзей здзіўлена глядзіць на Зуйка. Андрэй падымаецца і робіць крок наперад, азіраецца на Верку, тая хоча нешта сказаць.
Аўдзей(пакрыўджана-абурана і сярдзіта). Ну, тады… Тады ета ўжо вы нас выбачайце! Андрэй!
Верка. Татка, аддай за Андрэя!
Кідаецца да бацькі і падае перад ім на калені.
Зуёк. Бястыжая!
Зуйчыха. Пятрок! А госпадзі!
Зуёк(тупае нагой). Цыц! Марш атсюдава!
Аўдзей і ўся яго сям’я выходзяць. Верка хоча кінуцца следам. Зуёк хапае дачку за руку, штурхае яе. Верка падае, маці падымае яе.
Зуйчыха. Пятрок!
Верка. Што вы нарабілі — а-а-а!! Пусціце, пусціце мяне, што вы нарабілі!
Маці ўтрымлівае Верку, Верка вырываецца, захлёбваецца слязьмі.
Зуйчыха. Што ты…
Верка. Пусціце мяне. Сама да яго пайду! Сама, што вы робіце, пусціце!
Зуёк. Цыц, бабы дурныя! Іш, распусціла! Я вам!
Зуйчыха. Ты ж сам казаў!
Зуёк. Тое было ды прайшло! Ад Аўдзея цяпер чым далей, тым лепей!
Выходзяць некалькі дачок, забіраюць у маці Верку, вядуць за шырму. Верка плача, знясілена.
Верка(паўтарае). Пусціце мяне, пусціце, што вы нарабілі!
Зуйчыха(мужу). Што людзі скажуць — Аўдзею адмовіў, з глузду з’ехаў!
Зуёк. Не да людзей, сваё даражэй, ты ведаеш, што з Аўдзеем будзе?
З новай сілай чуваць плач і крык Веркі, і ўсё раптам змаўкае.
Зуйчыха. Што?
Зуёк. Каб пра гэта больш ні слова не чуў, зразумела? I рота не раскрывай.
Зноў чуваць плач і крык Веркі, і зноў раптам усё змаўкае.
Зуёк. Толькі звечарэе, возьмеш карову — Лысуху, павядзеш лесам, выйдзеш на шлях — да раніцы каб у Мсціслаўлі была, прадасі за любыя грошы.
Зуйчыха. Што ты кажаш?!
Зуёк. Маўчы, баба! Рабі, што мужык кажа!
Зноў чуваць плач і крык Веркі, і зноў ён адразу змаўкае.
I нікому, каб ні слова! I каб ніхто не заўважыў. А я павяду другога каня і кароў… Аддай дачку за Аўдзея, невядома, што з ёй станецца.
Зуйчыха(прыкрывае палахліва рот рукой). Што ты кажаш! Што ж гэта робіцца?!
Зноў чуваць плач і крык Веркі, і зноў адразу ўсё змаўкае.
Зуёк. Маўчы, маўчы, дурная, маўчы. (Пагражае жонцы кулаком.)
Зноў чуваць плач Веркі, яе крык: «А госпадзі, што вы нарабілі, пусціце мяне, утаплюся, утаплюся я, госпадзі, чым я вінавата, што яны са мною робяць, госпадзі, людзі, утаплюся, утаплюся, госпадзі».
Маці Зуйка(стаіць перад іконай). «Госпадзі, дай мне слёзы і памяць, і ўміленіе, паслушаніе, долгацярпеніе і кротасць… Ізбаві мяне ад маладушыя і акамяненнага нечувствія, ад дзьявальскага паспяшанія, ад лютага васпамінанія, ад завісці чалавечаскай і ад насілія па злобе, і ад власцей жастокасердных і нерадзівых… Госпадзі, весь перад табою, яко внезапно судзія прыідзет і каждага дзеянія абнажацца… Пуці твае ніспаведзімы, чалавек, яко трава дні яго, і не пазнает места свайго і не падумает о часе сваём… Госпадзі, гнев твой ачышчаюшчый да не да канца прагневаецца, не дапусці беззаконія, не па беззаконію нашаму судзі нас…»
Карціна пятая
Хата Аўдзея. Уся сям’я за сталом, перапужаныя, незадаволеныя, пакрыўджаныя. Жабрак сядзіць на печы. Уваходзіць Аўдзей.
