Аўдзей. Сумленне? У цябе сумленне? Каб твой бацька пачуў! Ах ты, гад, заб’ю, сволач!
Аўдзей штурхае мужыка, той падае, у Аўдзея ў руках з’яўляецца пуга, ён б’е мужыка, збоку выскоквае сабака, Аўдзей крычыць: «Ату, ату!», гоніцца за мужыком, мужык уцякае. Сям’я моўчкі есць за сталом, як бы нічога не заўважаючы. Жабрак стаіць на печы, падняўшы ўверх абедзве рукі.
Жабрак. Госпадзі! Колькі злобы ў людзей, колькі злобы, нянавісці, хужэй звяроў! Госпадзі, а што чалавеку трэба? Акрайчык хлеба, цяпло, ды каб не гналі. Госпадзі!
Бацька Аўдзея(стаіць перад іконай). «Госпадзі, не пакінь мяне, атхадзяшчаго в мір ночы сей, не дай дземану насільствам абладаці мною, наставі мяне на пуці спасенія быць дастойну саздацеля… Прыйдзі незрыма і вселіся в нас і ачысці душу маю акаянную і астанаві ад прэступленія, но охрані ад варварства і разбоя…»
Карціна чацвёртая
Тая ж сялянская хата. Стол, печ, бачны іконы. Шырма, за каторай спяць. Вера Зуйкова нешта шые разам з сяброўкай Таняй. Збоку — яе малодшая пяцігадовая сястра перабірае фасолю.
Танька. Выйшла ўчора ад цябе, іду, а яны з гармонікам, паселі на бярвеннях каля Фядосіка. Дык Кацька ўжо каля Пецькі, і гэтак увіваецца, гэтак увіваецца, а ён — хоць бы што. Дык так адна да хаты і пайшла. Бястыжая…
Верка. А Пецьку можа абкруціць. Ён ціхі, во паглядзіш. Папомні мае словы.
Танька. А во паглядзім — не!
Верка. Як летась — Валька Сіўцова — круцілася каля Федзькі, ды замуж і выскачыла.
Танька. Параўнала — Валька Сіўцова. Там ёсць на што паглядзець, а то — пігаліца. Прыдумала, што яна прыгажуня, а ў самой нос доўгі, як лядзяш. I бястыжая…
Верка. Ведаеш, я раней таксама гэтак думала — бястыжая, бястыжая… А цяпер неяк падумала — а калі б што паміж намі з Андрэем…
Верка азіраецца на сястру, тая ўважліва прыслухоўваецца, але, заўважыўшы Верчын погляд, паспела адвярнуцца і зрабіць абыякавы выгляд.
(Цішэй.) Калі б што — нічога не пабаялася б зрабіць. Што б хто ні казаў. Цяпер я зразумела, чаго гэта яны ўсе бястыжыя…
Танька. Паслухай, Вер, вы як удвух застаецеся, што Андрэй робіць?
Верка. Што?! (Паціскае плячыма.)
Танька. Не. Твой Андрэй, мабыць, не гэтакі. А за мною ўчора зноў Колька ўвязаўся… I зноў за сваё…
Верка. Ціха ты.
Верка і Танька азіраюцца, сястра не паспявае адвесці ўбок зацікаўленага позірку.
(Да сястры.) Ідзі на вуліцу пагуляй!
Сястра. А мне маці казала фасолю перабраць…
Верка. Ідзі, ідзі, вушы вострыш. Паспееш, перабярэш яшчэ фасолю, паспееш!
Што я табе пакажу зараз…
Танька. Ой, што? Пакажы хутчэй.
Вера дастае хустку і паказвае.
Ой! У Шмуйлы гэткія па пяць рублёў бачыла.
Верка. А ведаеш, хто мне яе падарыў?
Танька. Хто?
Верка. Андрэй падарыў.
Танька. Андрэй?
Верка. Ага.
Танька. Дай паглядзець.
Верка аддае хустку. Танька мерае. Потым задумваецца.
Вер, а Вер? А ты чула?
Верка. Што?
Танька. Пра Зінку Васількову?
Верка. Не-а. Скажы.
Танька. Толькі… каб нікому!
Верка. Няўжо ж!
Танька. Зінка цяжарная!
Верка. Ай, госпадзі!
Танька. Ад Мішкі Барысіка. Усё — мой Мішка, мой Мішка, — вот табе і Мішка! Хадзіла да бабы Сысіхі, а Сысіха і кажа раптам: не, больш грашыць не буду, грэх на душу браць, мне паміраць хутка… А сама потым цётцы Марылі расказала, а тая ўжо — маці. Бацька яшчэ не ведае. Што будзе! Глядзі — каб нікому.
Сяброўкі памаўчалі, а потым Танька нерашуча прадоўжыла.
А спачатку хустку гэткую паказвала, як у цябе.
Верка. Якую хустку?
Танька. Гэткую саму, ад Шмуйлы, па пяць рублёў. (Зноў памаўчаўшы.) Як у цябе…
Верка. Ты што прыдумала?! Дурніца ты!
Танька. Я нічога…
Верка. Хочаш, скажу?
Танька. Што? Гавары.
Верка. Сёння ў сваты прыедуць.
Танька. Яй-богу? Андрэй?!
Верка(з гонарам). Андрэй!
Танька(узрадавана). Ой, Верка, праўда? (Абдымае Верку.) А ты адкуль ведаеш?
Верка. Ведаю.
Танька. А ты маці казала?
Верка. Няўжо ж.
Танька. А бацьку?
Верка. Не-а. Маці, мабыць, сама яму сказала. Андрэй казаў — аддзеліць бацька. Сваім дваром жыць будзем. Я б ні за кога не пайшла, толькі за яго. Ні за кога. Я яго ў сне кожную ноч бачу, толькі вочы закрыю — і бачу…
Танька. Вер…
Верка. Што?
Танька. А табе не страшна? Замуж?
Верка. Андрэй казаў, што ён мяне і пальцам не кране, яй-богу.
Уваходзіць маці, з ёй пяцігадовая дачка.
Зуйчыха. Во сарокі, языкамі лапочуць, а ў хаце не прыбрана. Як праўда людзі прыедуць?
Верка. Я зараз!
Танька. Я пайду, раскажаш пасля.
Зуйчыха, Вера і пяцігадовая дачка прыбіраюць у хаце, накрываюць абрусам стол, выносяць фасолю, Верка выходзіць, застаюцца Зуйчыха і пяцігадовая дачка.
Дачка. Мам, а мам…
Зуйчыха. Што?
Дачка. А за каго б мне замуж пайсці?
Зуйчыха. Што? Шмат жаніхоў?
Дачка(задумаўшыся). Віцька — дык ён недарэка. Пецька зусім малы яшчэ. Сашка Сёмкін бегае да Валькі гуляць, мне гэтакі непатрэбны… А Саўка…
Зуйчыха(сур'ёзна). А што Саўка? За Саўкам без хлеба б не сядзела, у іх усе спраўныя.
Дачка. Не, мам… За Саўку я не пайду…
Зуйчыха. Чаму?
Дачка. У яго соплі з носа цякуць… Прама на губу.
Зуйчыха. А ты прыгледзь. За мужыком хто прыгледзіць. Калі Саўка ў бацьку ўдасца, за ім кожны дзень булкі есці будзеш.
Дачка. Як на Вялікдзень?
Зуйчыха. Як на Вялікдзень.
Уваходзіць Верка. Садзіцца ля стала.
Верка. Мам, а калі цябе сваталі, боязна было?
Зуйчыха. Боязна. Толькі ў той час усё інакш было. Я твайго бацьку да сватоў і не ведала. Нас у сям’і дзве дзеўкі было на выданне, дык як прыехалі, то і не ведалі, да каторай. Во як было ў тыя часы.
Верка. Мам…
Зуйчыха. От ладна, усё яшчэ даведаешся. Бацькі няма — людзі прыйдуць, сорам. Панеслі чэрці на ета засяданне. Пачапёнак еты хаця і зяць, а розуму няма, і бацьку нашага цягне туды ж. Сядзелі б лепш ціхенька па хатах… Ды хто бабу паслухае… Ідзі дзеўкам дай паснедаць, бо прыйдуць людзі, сядуць ды гарэлку пачнуць піць, ды размаўляць, дык тыя галоднымі і застануцца.
Верка выходзіць і тут жа вяртаецца.
Верка. Мамачка! Едуць!
Зуйчыха. А госпадзі! Бацькі ж няма! А госпадзі!
Уваходзяць сваты — Аўдзей, Варвара, Андрэй, дзве старэйшыя дачкі Аўдзея.
Аўдзей. Вечар добры! Прыйшлі не званыя, як прагоніце, дык міма пойдзем, а як пусціце ў хату, дык і вам гарэлкі нальем.
Зуйчыха. Заходзьце, заходзьце, сядайце. Мы гасцям рады. Сядайце. Толькі гаспадара нашага няма — во-во вернецца, выклікалі ў сельсавет, пайшоў пасля абеду ў ета мястэчка, павінен ужо вярнуцца…
Аўдзей. Па якіх справах выклікалі?
Зуйчыха. Зяць у нас… Старэйшую нашу дачку браў. Вы ж, мабыць, ведаеце, Пачапёнак…
Аўдзей. Чаму ж не ведаем. Ведаем. Мы хаця і жывём далекавата, але ж самі адсюль усіх добра ведаем. I Пачапёнка ведаем. Хто яго не ведае. Зяць не на ўдачу.
