Крамольн╕к

Парадк╕, як╕я ╝сталявал╕ся пасля ╬з'яднання, был╕ не стольк╕ суровым╕, кольк╕ дурным╕. Масавыя пакаранн╕ смерцю (з абавязковым адразаннем гало╝ ╕ выста╝леннем ╕х на Гарматнай плошчы) практыкавал╕ся падчас бунта╝, у мэтах застрашэння. У м╕рны час смяротныя пакаранн╕ был╕ рэдкасцю. Вельм╕ мног╕х ссылал╕ на по╝дзень, у базальтавыя пустын╕. Грызц╕ тхоос у шахтах. Адтуль, як прав╕ла, не вяртал╕ся. Да╝жн╕ко╝ ╕ махляро╝ к╕дал╕ ╝ вязн╕цу. Злодзеям адсякал╕ пальцы рук. Забойцам выдз╕рал╕ вочы. Рамейск╕ Кл╕р л╕чы╝ так╕я пакаранн╕ 'душавыратавальным╕'. За здраду ╝ шлюбе распусн╕кам адразал╕ насы. Прычым тут мел╕ся свае ц╕кавостк╕. Сваю бязносую жонку муж ме╝ права выгнаць з хаты ╕ ажан╕цца нанава. Кал╕ ж не пашанцавала мужу, то жонка мус╕ла яго прыняць ╕ клапац╕цца аб ╕м да канца жыцця. Таму зразумела, што жанчына, якая застукае свайго мужанька з каханкай, лепш ц╕хенька прама╝чыць ╕ зроб╕ць выгляд, што н╕чога не адбылося.*

Наогул законы ╤мперы╕ был╕ разл╕чаны на мужчын, перадус╕м. Яну ╝ гэтым сэнсе пашанцавала, ён нарадз╕╝ся мужчынам. Жанчынам ╤мперыя не пак╕дала н╕як╕х шанца╝. Дакладней, некаторыя варыянты ╝сё ж мел╕ся. Але ╕х было няшмат. Шчасл╕ва выйсц╕ замуж. Альбо пастрыгчыся ╝ манашк╕. Альбо...быць А╝густай, чорт пабяры. Альбо пайсц╕ куртызанкай у вясёлы дом. Лупанарый, як кажуць рамейцы. Гэтае сло╝ца я ╝першыню пачула ад брата. Закон Праведн╕ка╝ ган╕╝ распусту, але тым не менш, лупанары╕ мел╕ся ва ╝с╕х буйных гарадах. Жыццё ╝ куртызанак сапра╝ды было вясёлае. Але нядо╝гае. Мног╕х губ╕ла прых╕льнасць да моцнага в╕на ╕ юкла-тра╝к╕, якая прынос╕ць забыццё. Друг╕я пам╕рал╕ ад крывацёка╝, бо ╕м занадта часта прыходз╕лася вытручваць непажаданы плод з улоння. Трэц╕х кас╕л╕ благ╕я хваробы, ад як╕х гн╕е нутро ╕ цела пакрываецца язвам╕. Я бачыла так╕х хворых на дзядз╕нцах храма╝ ╕ на к╕рмашовых плошчах. З галавы да ног захутаныя ╝ рыззё, якое хавае стан ╕ абл╕чча - бачныя тольк╕ ╕х рук╕, як╕я цягнуцца да м╕нако╝ з маленнем аб м╕ласц╕не. Рук╕ абкручаны б╕нтам╕, набрынялым╕ гноем, а пальцы пазба╝лены пазногця╝.

Зразумела, што н╕водз╕н з варыянта╝ мне не падыходз╕╝. Замуж я не хацела. Рахманай манашк╕ з мяне бы не выйшла. Куртызанк╕ пагато╝. Я, канечне, ведала, адкуль бяруцца дзец╕, ╕ працуючы ╝ карчме, бачыла ╝сякае. Мяне саму часам спрабавал╕ зац╕снуць у куце падвясёленыя наведн╕к╕. З так╕м╕ размова за╝сёды была кароткая - кулаком у вуха. Рука ╝ мяне была цяжкая, ╕ маладзёна сярэдняй камплекцы╕ я магла звал╕ць з ног адным ударам. За гэта дзя╝чаты-падавальшчыцы з карчмы звал╕ мяне дурн╕цай. Л╕та, ты проста сама сябе абкрадаеш, казал╕ яны. Тваё жыццё такое маркотнае, а тут была бы хоць нейкая ╝цеха.

Тут яны мел╕ рацыю. Жыццё ╝ мяне сапра╝ды было аднастайнае. З працы я вярталася позна, ╕ прыйшо╝шы дадому, адразу вал╕лася на тахту. На сцяне бубн╕╝ Народны Вяшчальн╕к - чорная скрыня з каротк╕м провадам, умураваным у тынко╝ку. Так╕я скрын╕ был╕ ╝сталяваны ╝ кожным жылым памяшканн╕, ╕ адключыць ╕х было немагчыма**. Па Вяшчальн╕ку перадавал╕ шмат лухты, але часам там гучала музыка альбо зачытвал╕ся ╝ры╝к╕ з рамана╝ ╕ паэм. Я засынала пад Вяшчальн╕к, а ран╕цой мяне абуджал╕ гук╕ г╕мна, ╕ пачына╝ся новы дзень, як╕ н╕чым не адрозн╕ва╝ся ад папярэдняга. Мажл╕ва, я пражыву так яшчэ гадо╝ дваццаць-трыццаць, а потым ц╕хенька памру, ╕ н╕хто пра мяне не ╝спомн╕ць. Я ╝жо амаль зм╕рылася з гэтым. Што зроб╕ш. Такая плата за свабоду. Рамейцы пазбав╕л╕ мяне выбару, а прымаць ╕хн╕я прав╕лы гульн╕ я не жадала...

Я ╕ сама не за╝важыла, як у ма╕м жыцц╕ з'яв╕╝ся Сташак. Стах Во╝чак. Шкаляр. Ён вучы╝ся ╝ в╕льск╕м Ун╕верс╕тэце Славеснасц╕, адз╕ным на ╝сю Па╝ночную Прав╕нцыю. Кажуць, што за старым╕ Вендам╕ ╝ адным тольк╕ Л╕эндале ╝н╕верс╕тэта╝ ме╝ся добры туз╕н. Цяпер заста╝ся тольк╕ адз╕н, у В╕льску. Сташак ме╝ звычай рыхтавацца да занятка╝ у нашай карчме. Звычайна ён заказва╝ кубак гарбаты з ╕мберцам, потым садз╕╝ся за стол╕кам ля акна, ╕ раскла╝шы перад сабой кн╕г╕ ╕ сшытк╕, занура╝ся ╝ вучобу. Чым даводз╕╝ да белага калення Та╝стуна Каначыка, гаспадара карчмы.

- Бач ты, возьме шклянку чаю ╕ цэдз╕ць цэлы дзень, - бурча╝ Каначык, узя╝шыся ╝ бок╕, як кабета. - ╤ не выган╕ш яго!

Сапра╝ды, выгнаць Сташака ён пры ╝с╕м жаданн╕ не мог. Шкаляр сумленна раб╕╝ свой заказ, грамадскага парадку не паруша╝, а чытаць кн╕жк╕ ╝ карчме законам не забаранялася. Аднойчы ╝ карчмара канчаткова здал╕ нервы. Я цёрла падлогу каля стойк╕, кал╕ Каначык пацягну╝ мяне за рука╝ ╕ прас╕пе╝ напа╝голасу:

- Л╕та, падыдз╕ ты да яго. П╕ва прапануй, ц╕ што.

- Спадар Каначык, я тут прыб╕ральшчыца, а не падавальшчыца, - запярэчыла я.

- Ат, да яго ╝жо абедзве падавальшчыцы падыходз╕л╕, ╕ ╝сё без толку. Каровы старыя, - карчмар махну╝ рукой. Гэтым "старым" было дваццаць пяць ╕ дваццаць восем гадо╝. - Можа, у цябе атрымаецца? А што, ты маладая. Я табе прэм╕яльныя вып╕шу, кал╕ ён што-небудзь замов╕ць. Абяцаю!

Ад л╕шн╕х грошай я н╕кол╕ не адма╝лялася, ╕ таму, уздыхну╝шы, я к╕нула анучу ╝ вядро, выцерла рук╕ аб спадн╕цу ╕ падышла да стол╕ка, за як╕м сядзе╝ Сташак. Прапанавала п╕ва. Ён стрымана адмов╕╝ся, сказа╝шы, што не п'е.

- Як, зус╕м? - пац╕кав╕лася я.

- Вы прапойца╝ бачыл╕? - спыта╝ Сташак, з╕рну╝шы на мяне скрозь шкельцы акуляра╝. - Нажаль, гэта ╝ семгальца╝ у крыв╕. Нашаму чалавеку трэба зус╕м няшмат, каб ператварыцца ╝ горкага п'ян╕цу. Таму лепш не чапаць гэтую атруту. Сам не п'ю, ╕ вам не раю.

Мяне ╝раз╕ла, што ён разма╝ляе на найчысцейшай семгальскай мове. Я гаварыла на рамейскай, мове ╤мперы╕. ╤ Ян таксама. ╤ ╝се навокал. Семгальская не была пад забаронай, але ╝се тутэйшыя разма╝лял╕ на рамейскай. Неяк так атрымл╕валася.

- Мо тады возьмеце каву з кардамонам ╕ сырныя п╕рожныя? - спытала я, таксама перайшо╝шы на семгальскую. - Яны вельм╕ ╝далыя сёння. Наш кухар вельм╕ стара╝ся.

- Тады ╝жо лепш гарачы яблычны п╕рог з замарожаным╕ вяршкам╕, - сказа╝ ён, паразважа╝шы. - ╤...прабачце, як вашае ╕мя?

- Л╕та.

- Цудо╝на. Л╕та, кал╕ ╝жо пайшла такая бяседа, дазвольце ╕ для вас што-небудзь замов╕ць. Кал╕ ласка, не адма╝ляйцеся, - дада╝ ён з усмешкай, убачы╝шы, што ╝жо я зб╕раюся ╝цячы.

Я задумалася. Сташак выгляда╝ зус╕м бяскры╝дным.

- Ну...зацукраваныя ф╕ялк╕, - сказала я пасля кароткай па╝зы. Насамрэч мне да╝но хацелася ╕х пакаштаваць, ды грошай было шкада.

Каначык выкана╝ абяцанне, ╕ ╝ той дзень я атрымала свае прэм╕яльныя. Я падышла да шкаляра ╕ на наступны дзень, ╕ яшчэ праз дзень таксама. Кожны раз ён заказва╝ для нас абодвух каву з як╕м-небудзь печывам, хоць я яго не прас╕ла. Карчмар прэм╕яльных мне больш не дава╝ (яшчэ чаго!), але гэта мяне ╕ не ц╕кав╕ла. Мяне цягнула да Сташака. З ╕м было лёгка ╕ проста. Мы яшчэ больш збл╕з╕л╕ся, кал╕ ён даведа╝ся, што я родам з прымор'я. Ён, аказваецца, таксама з Дольнай Зямл╕. Перасяленец. Кал╕ аднойчы ён прапанава╝ праводз╕ць мяне дадому, я не пярэчыла. Мы ╕шл╕ па пустыннай вул╕цы, цьмяна асветленай алейным╕ л╕хтарам╕ - я ╝ простай сукенцы ╕ жакец╕ку, ён у зрэбным п╕нжаку ╕ са студэнцкай кайстрай цераз плячо. Побач з ╕м я пачувалася неймаверна моцнай. Мне здавалася, што кал╕ да нас прычэпяцца як╕я-небудзь забулдыг╕, менав╕та мне давядзецца абараняць Сташака, а не наадварот. Ён выгляда╝ так╕м бяскры╝дным, нават безабаронным - хударлявы, са светлым╕ ╝скудлачаным╕ валасам╕ ╕ блак╕тна-шэрым╕ вачыма за шкельцам╕ акуляра╝. Хаця тое, што ён гавары╝, трох╕ насцярожвала. Мы ╝спам╕нал╕ Дольную Зямлю. Новая мяжа ╤мперы╕ прайшла ╝здо╝ж л╕н╕╕ дзюн, гавары╝ Сташак. Але там, за морам, няма н╕чога, апроч Абшара╝ Цемры. Кал╕ адтуль што ╕ нападзе, то гэта будуць не людз╕, ╕ калючым дротам ╕х дакладна не спын╕ць. А прыморцы жыл╕ там стагоддзям╕. ╤х выгнанне н╕чым не апра╝дана. Гэта злачынства. Дый уся г╕сторыя Рамейскай ╤мперы╕ - суцэльная чарада злачынства╝. У Цытадэл╕ зборышча бандыта╝, крывадушн╕ка╝ ╕ атрутн╕ка╝. Зрэшты, яны ╝се так╕я. Нацыя шаленца╝. Нездарма кажуць: каб зразумець рамейца, трэба самому зраб╕цца вар'ятам, як Ойген Блажэнны... Тут Сташак замо╝к, быццам усвядом╕╝шы, што ляпну╝ л╕шняе, ╕ паспешна змян╕╝ тэму гутарк╕. Ён ужо веда╝, што мой брат служыць ва ╝нутраных войсках.