—. У-у, би танайда урайниин ябажа байгаа һэмнайб, наа-шаа ерэжэ һуугтын! — гэнэ. Тэрэ баян хуугээ хүидэлнэ. хү-' шэлнэ даа. Арсиинь эдижэ һуухадаа баян хүн үбээтэи хүнһээн I Ьураиа:

— Хайшша иижэ баяжаабши? Намда хэлэжэ* үгыш, — гэнэ. Тэрэ хун хэлэжэ угэнэ:

— Шамда таряа хаджайхадамни, хоёр бишайхан хубуун тээһэн хооломсоһиим түүгээд, боодолгодо бухалда хабшуулжа В ябһнимал, — гэнэ. — Тэрэ хоёр хүбүүһии баряад: "Юумтэ? — гэжэ һурахадамни, — баян хүни Золби", — гээд хэлһиимэл. Намда Зол үбэймии? гээд сосиходомни, шинии Зол үбэимэл гэжэ хэлһиимэл гээ пэн. Шамда Шор байна ганса гэжэ хэлээ һэн. Шорһоон хайшан гээд лалхым хуу хэлэжэ үгөө һэн. Город-то һунеэр түхеэрөөд ябахаяа 'байхадаадни, Шоршни тур соогоо уйлажа һууха гэжэ хэлэһымал гэнэ. Тэрэ Шороо баряад, боошхо соо хээд, гоороһиин (городой) хойто хадада зоогоод ерэхэ-һээн хойшо ехэ баяжаальби, — гэнэ.

Тиихэдэ баян хун убээтэй хундэ ехэ харатай байна. "Байс городпоо гарахадаа тэрэ Шориин гаргаад эльгээхэльби", — гэжэ шэбшэжэ һууна. Тиигээд шамдан мэндэн тэрэ баян хун тэидэһээн гаража ябахаяа байхадаа:

— Шороо хаана зооһиимш? — гэжэ убээтэй хунһээн һураба. "Үбээтэй хүнинн Шороо зооһон газараа хэлэжэ үгэнэ. Тэрэ баян хун гоороһиин хойто хадада гасиржа, хабтагайхан шулууень абажа хаяжа, газариин малтажа боошхын гаргана. Гаргаад, боошхин а^мһар неэхэдэн, Шорон тэндэ һууна.

— Ошииш, эжэншни угаа ехээр баяжаад байнал, — : гэнэ. Тэрэ Шорон:

— Бн эжэндээ ошохобойб, — гэнэ. — Намай нэгэ тээ абаа-шаад, баһа иижэ зобоохо, — гэнэ. — Би шамһаан һалахойб, — гээд баян хуни тэргэндэн аһалдаад ерэлсэнэ. Баян хун тэрээн- һээн хойшо болбол олоһон зөөриинь Шориин үрээдэжэ захалиа.

Золиин тэрэниинь эблүүлжэ ядана.

Өөрэйн үе соо Зол Шор хоёриин нэгэниииь үрээдэжэ, нэгэ-ниинь эблүүлжэ ядажа байна. Тэрэ убээтэй хук тэрээнһээ хойшо нэрэтэй солотой боложо, хүбүүдиин һуража, хаа хаана та-нюулжа, тэрэ газартань өөһэни нэрээр тиимэ приискэ,' тиимэ забууд (завод), пабрик (фабрика) болобо.

45. БАЯНИ ТОГООШОН

Урайниинь нэгэ ехэ баян хүн һуудаг байгаа, ехэ олон адуутай, ехэ олон албатай. Газаа осоогуур ябхада, ганса үнеэшын мөөрөөн, хонишын маараан. Баян хүн, урдани баяд ехэ хатуу, харуу, юрдөө бар-лагуудаа доромжолхо, сохихо, налиха муугаар эдеэллэхэ. Шалд гэһэн угаадаһа сагаадаһаа хэжэ үгөөд: "Талии сашаа, хүдмэреэ хэ", — гэхэ. Тэрэ баянда нэгэ тогоошо хүбүүн ябаа.

Өөрөө эдьхэ ууха юумэ шанажа, шаража ябахаад ла, нэгэш үбрэг сүбрэг амандаа оруулжа шадахагой. Нэгэтэ мяха шанажа байпаар, амандаа нэгэ үмхэ мяха хээд, тэрээнээ түлөө голоо таһа сохюулаа. Тэрээнһээн хойшо тогоон дээрээ байхадаа амааш неэхэеэ айдаг болоо. Нэгэтэ тэрэ баяндан айшан ерээ.

Тэрэ айшандаа мүнөохи баямнай адуу гаргаба гээшэ. Тэ-рээнэй мяха ехэ гэгшын тогоон соо, шанажа байна тэрэ тогоо-шонь. Ходо үлэн ябаһан тогоошын шүлһэн ехээр гоожоно. Эжэнээ нюдөө дальдарха хоорондо мяхаа худхааша болоод, хитайн абаад үбэр руугаа хээд, тогоошон газаа гаршаба даа. Газаа тэрэ хитаяа эдеэд, һөөргөө гэртэ ороходонь, мүнөө айшаар ерэһэн баян һурана: "Газаа ямар байнаб?" — гэжэ.

Тиихэдэнь мүнөөхи тогоошомнай сэбэрхэнээр харюүсаад байба гэхэ: — Газаамнай, юрэдөө:

пара сагаан,

Ьайд сэсэн,

Хита халуун,

Хинай тэнэг, — гэжэ.

Ьайд сэсэн гэхэдээ мүнөөхи айшан хүүгээ хэлэбэ гээшааб-даа, намайе хита абаад гарахымни ха, раад, эжэндэмни хэлэбэ-гүяш гэжэ. "Хинай тэнэг" гэхэдээ өөрынгөө эжэниие хэлэбэ.

46. ХИИНАЙ БАРЛАГ

Урда сагта набтаршаг аад, пахалюун, шамбайшаг бэетэй, ажал хүдэлмэридэ атаржаһан Хиинай гэгшэ нэгэ баян хунэй барлаг болон уе наһаараа ябаһан юм.

Мүнөө баянай хатуу хатабай Ханда Хиинай барлагаа га-заашалжа, эдеэнһээ илгажа, үлөөдэһэ дутаадаһа түлхижэ үгөед, хана хаяагаа хайра гамгүйгөөр нэшэн, өөрынгөө уур-хайда оро сараагүй орошодог б&йба гэхэ.

Хиинай барлагай хооһон гэдэһэниинь хододоо хуршаганан, элдэб үнгөөр абяа гарадаг байбашье һаа, хүн зондо хэлэнгүй, "үбэр бэедэм үбшэн, ара таладам альбан шүдхэр эшээлбэ" гэһэн бодолдо хатажа, уруу дуруухан ябаба.

> Нэгэтэ, гани һарын галзуу эдеэнэй дэлбэрэн байхьш урда тээхэнэ, эзэнэйнгээ эдеэнэй гэрэй үүдэ сэлин ороходонь, хатуу харуу Ханда угтан:

— Ажал хүдэлмэреэ хаяжархёод, яагаа эртэ ерэбэ гээшэбши?! — гэжэ зэмэлбэ.

— Хулисэгты, хатабай! Үдэрэй хүдэлмэри үлүүлэн хэгдэбэ гү гэжэ һананам, — гээд һүхын эшэдэ суухаршапан альгаа дэл-гэн зогсоно.

Юу хэһэндээ янгарханаш, — гэжэ шэхэндэ шэрүунээр ярд байсара абяа гараба.

— Хоёр сажан шэнэһэн түлеэ таталяагүй табижархёод, орожо ерэбэлби, — гэжэ Хиинай барлаг хэлэбэ.

— Тэрээхэн хүдэлмэреэрээ хизаарлахам гэхэ һэдэлгэтЭй гүш? Үглөөнэй уураг шараг наранһаа үдэшын үлэн наран хүрэтэр хүдэлмэрилхэ баатай бэшэ юм гүш, — гээд харуу хатуу Ханда һамган хандаганан, шадар һууһан айл тээшээ алхалба.

"Ээх даа! Эдэнэрэй хүдэлмэриие хэды ехээр хэбэшье, заха

552

зайдань гараха бэшэш, ело шэнги садаха сайхагүй хомхой амитан байна гээшэ" гэжэ уйдхар гашуудалда дарагдан байха уедэнь, дүрбэн ханатай булгааһанай үрхэ тооноор утаа буш-хан, эдеэ хоолой хуншуухан, амталиг үнэр мүнөө хүбүүиэй хамар сорьён хангалтана.

"Одоо даа, эдеэнһээнь хожомдонгүй, амтата хоолдонь хун шэнги һуулсажа, тэжэгэрхэн гэдэһээ эльбэжэ абаха болобол-тойб!" гэжэ хүхеэд, булгааһанай үүдэ татан ороходонь, хонхои тогоон соо адуунай арьбантаһаа эхилэзд, арья-барья мяхан бусалан, шүлэниинь халюуран байба. Тэндэ хэншьегүй хэбэр-тэй.

Үлэн хооһон ябаһан хүбүүн эжэ эхигүй шүлһөө залгяад, модон шанагаар тогоон соохи шүлэ' худхан хуйман байха үедэнь, адууний хята шанага соонь оногдошобо.

"Байза, энээхэнһээ ама хүрөөд үзэхэдэ яалтайб" гэжэ бодоод, тэрэнээ абажа байха үедэнь газаа гэшхүүр дээрэ хүнэй ерэжэ ябаһан абяанай дуулдахада, тэрэ хүбүүн тэбдэһэндээ ойлгомторгүй, халуун хятаяа үбэртэлжэрхибэ ха.

Айлай аха заха убгэн хажуудаа нэгэ хүнтэй орожо ерээд, амар мэндэеэ андалдан байха зуураа, Хиинай хүбүүнэй энгэр бэеэ тэбэрин, буршышоод байхыень адаглаад:

—. Хиинай, наран буртагта һууба т\, али арюунда гү, газаа гараад, тэнгэриин зүһэ шарайе хаража ерэл даа, — гэбэ.

Хунэй хэлэхэ, нохойн хусаха хаанаб гэжэ боцо'юн тэрэ хүбүүн газаа гараад: "Харуу хатуу һамганай харамнаһыень хара нохой эдиг!" — гэжэ хятаяа нохойдо хаяжархёод, бул-гааһанда орохотойгоо сасуу:

— Сэлмэг тэнгэри сиидын байна, сэсэ мэргэн үбгэд сэгтэй угэ хэлэбэ. Хята халуун, Хиинай тэнэг байна, — гэжэ оньһо-тойгоор хэлээд, тэрэ үбгэниие тэнсэлгүй ехээр гайхуулаа һэи.

47. ХҮЛҺЭНШЭ ХҮН

Урдын урда сагта нэгэ баян хун байгаад, хүлһэншэеэ ехээр хашадаг байгаа юм

ха. Нэгэтэл үһөөгөө абахал байхаб гэжэ тэрэ хүлһэншэ сулее газарые хулеэн ябадаг байгаа.

Нэгэтэ тэрэ баян хун нэгэ айлда айлшаар ошобо. Иишэ тиишээ ябахадаа, хүлһэншэеэ абаад ябадаг байгаа. Нэгэ бу-хэли үдэр шахуу ябажа, арай гэжэ тэрэ айлдаа хүрөө. Морёо буулгамсаараа, хүлһэнщэнь гэртэ орожо хэлэбэ:

— Миний эзэн хадаа оло дахи хэлүүлхэ дурагуй юм, үдэ-элэн таанар эдеэлхэдээ — нэгэ үлүу үгэ, бү хэлэзрэйгты, оло — -м rivnmiihe хэдэрлэшэхэ байха.

t->," nine

эдеэлээгүй ябаһан баян хүнэи ШУШИ Эдеэгээшье гаргажа. шан хун хадаа мэдэгдүүлхэгүиуриба. Нагая баян хүниие эдеэлыт гэжэ "рэ аила "хам?аД?

хэлээд, дахин хэлэбэгүй. Баян хүн то йгээр хҮлеэн

даа" гэжэрхёод, дахин ^ЩК Дабтабагүй Хүлһэн-һууба. Гэрэй эзэдэй нэгэнииншье да с аба хэбэр

зоболон гээшэб гэжэ мэдэ^ болоо юм һэн гэлсэгшэ.

48. ҮГЫТЭЙ XYH

Эртэ урда сагта нэгэ угытэй убгэн байгаа. Энэ убгэндэ ганса нэгэ хүбүүн

байгаа. Үбгэн наһа барахадаа хүбүүндээ баруун урдахи хадыя саана бү гараарай гэжэ захиба.