Тэкля чула адно, як падалі на росную мураву гумна першыя ігрушы-скарасьпелкі, чула вясёлы шчэбет птушак у сакавітым зяленіве гумна й другім наваратам прыкры голас чорнае курыцы:
— Кука-рэку!
_________
Буланы ішоў цяжкай ступою, і Палікар не падганяў яго. Нават ніякае ўвагі не зварачаў на язду й пра касьбу, здавалася, забыўся. Нельга сказаць, каб напамінак Лукаша пра «гэтых самых», пра «гасьцей» занепакоіў чалавека. Усе Гарбы чулі й ведалі пра гэта, і яно ўжо ня было навіною. Хто-ж, як не Палікар, прынёс першую вестку людзям? На свае вочы перад гэтым бачыў, як у Вішнёўцы кароў за рогі выводзілі нейкія людзі ў скуранках, а бабы покатам качаліся й валасы на сабе ірвалі. Цяжка сказаць, што спрычынілася да абыякавасьці дагэтуль вельмі руплівага й самага гаспадарлівага ў Гарбах чалавека: ці адчуваньне страху, ці сьведамае разуменьне нямінучае сьмерці бацькаўскага гнязда? А можа, гэта быў той цяжкі стан раўнавагі, страшэнны стан душы, калі чалавек аднолькава прыймае й страх, і радасную надзею, і шчасьце й няшчасьце, і, стаўшы перад воблікам сьмерці, усьміхаецца й разважліва гаворыць: а ты не такая ўжо й страшная, як табе думаецца, і ня радуйся вельмі...Можа, само жыцьцё ёсьць самай страшнай зьявай у сьвеце? Чалавек-жа й раджаецца, і жыве дзеля таго толькі, каб памерці...
Палікар апынуўся ва ўладзе думак і ўспамінаў. Ён не заўважыў, як хутка даехаў і да Белага балота. І толькі тады, калі хвалі ветру данесьлі да ягоных вушэй гукі пастуховай жалейкі, страпянуўся і ўбачыў, як высока паднялося сонца і што на торбачцы з полуднем курэла, выпаўшы з рук, ягоная, унасьледаваная ад бацькі люлька.
У палоне думак
Урывак з аповесьці «Голас крыві»
Паблізу нікога яшчэ ня было, і родныя, вялікія, як вокам скінуць, удаўжкі і ўшыркі, Пяшчанкі выдаліся Палікару гэтым разам нейкімі маўклівымі й таямнічымі. І каб яшчэ ня гэтыя ўпраўныя жаваранкі, каб ня іхныя песьні, што сачыліся на буйныя росы начы з маўклівага й глыбокадумнага прастору надзем’я і міжвольна пераймаліся чулым слыхам, каб не пяшчотныя гукі жалейкі, што абудзілі ад змрочных думак, каб ня жоўта-бліскучыя купалы царквы, што велічна ўздымаліся над Гарбамі й відаць былі зь Пяшчанак, дык Палікар Ярашэвіч, відаць, няхутка-б вылузаўся з пачуваньня вусьцішнае адзіноты і, пэўна-ж, доўга-б яшчэ быў пад уладай сьвежага, бачанага ў Вішнёўцы разбою й розруху сялянскае насалоды й супакою...
Палікар выпраг каня, прывязаў повадам вобруці да біла драбінак і палажыў перад ім ахапак сьвежае канюшыны; вузей прыплюшчыў павекі вачэй і нехаця, холадна ўсьміхнуўся:
— Еж, косю, пакуль есца... еж... Хто ведае, каго будзеш вазіць ты заўтра? Хто ведае... Эт, што будзе міру, тое й бабінаму сыну, — падумаў Палікар, згадаўшы ці мала разоў чутую народную прымаўку. — А ну-ж дый усё перамелецца, усё мінецца... А не — хай ідзе, як ідзецца, калі ўжо гэтак суджана. Ён узьняў галаву й пабачыў, што густое воблака туману, якое вісела над паплавамі і засланяла тупы кут Грабоўскае пушчы, моцна парадзела й гублялася, прастромленае косымі промнямі сонца, у люстраной глыбіні блакіту. Здалёку пушча выглядала, як вялічэзная чорная пляма, якая от-от, здавалася, разгайдаецца, разбракне і папаўзе па зямлі, чэрнячы ўсё жывое й няжывое, папаўзе на Гарбы, прыцісьне да зямлі саламяныя стрэхі будынкаў, завалачэ чэрняю сонца, і ніхто не пачуе, як недзе далёка, на полі, вязнучы ў глейкім наплыве страшэннага мору, будзе прасіць ратунку адзін-аднюткі Палікар Ярашэвіч...
Але гэта была толькі немаведама чым навеяная ўява чалавека, у чыстую, нясплямленую душу якога ўкрадаліся прывіды невядомага будучага. А мо’ зусім падсьведама ўзмыла ягоная памяць сьлед дзедавае казкі пра вятры сьмерці, якія выходзілі з гэтае пушчы ў далёкай даўнасьці? Мо’ і гэта. Палікар нікому пра тое не гаварыў... Аднак і гэтая ўява адхлынула: тая самая пушча стаяла ўжо перад ягонымі вачыма, як нешта магутнае, вечнае, як нешта такое, чаго ня ўправяцця ніколі зламаць і расьцерці ніякія навалы, ніякія вятры сьмерці. І яна, і роўнядзь палёў падпарадкавалі ягоную ўвагу сваёй сіле — сіле зямлі, у якую й сам Палікар, як гаварыў ён, глыбока ўрос каранямі.
Ад самае сьценкі да паплавоў — гоняў на пятнаццаць Ў- ляжала паласа буйное, зблытанае вятрамі кучаравае канюшыны; паабапал, у ейную меру, расла гэтакая й на суседскім полі. Крыху далей, у разьвілку дзьвюх сьценак, недалёка ад лесу, жаўцелі, прыгінаючы буйныя вусатыя каласы, высокія — па грудзі — ячмяні; а за імі, усьцяж гасьцінца, і ніжэй, дзе клін лесу стыкаўся зь елавінай і замыкаў балота, перакачвалася шырокімі хвалямі яшчэ зеленкаватае жыта. І цяпер, менавіта сяньня, нагадвала яно Палікару бачанае ім адзіны раз на вяку далёкае чужое мора...
Доўга і нібы ўпяршыню, седзячы на біле калёсаў і не выпускаючы люлькі з зубоў, углядаўся гэты моцны, уроджаны гаспадар у дагледжаныя рукамі чалавека сакавітыя палеткі дабра; відаць, шукаў заспакаеньня душы, а можа, і адказу на збой неразгаданых, цікавых і, дарэчы, няпрыемных пытаньняў? І толькі ледзьве пачутыя словы, якія выйшлі зь ягоных вуснаў, калі ён выймаў зь кішэні крэсіва, каб высекчы вагню да люлькі, словы «дай-жа Божа» сказалі, што чалавек шукае й просіць збавеньня, што душа ягоная прачувае нешта нядобрае, благое... Разумеючы ўсё гэта, як разумеючы й няўмольную хаду зьнішчэньня, хацелася падысьці да Палікара Ярашэвіча, узяць у рукі каляныя яго далоні й сказаць, паказваючы на падуладныя чалавеку палі: «Ня журыся, Палікар Ярашэвіч! Чуеш, як моцна пахне зямля? Пэўна, што чуеш... Хто-ж, як ня ты, араў і маеш далей араць свае Пяшчанкі? Толькі ты, Палікару! У твае, а ня чые іншыя, рукі аддадзены яны бацькамі. Хто-ж, як ня ты, паліваў гарачым потам чорную ральлю, каб так высока ўзьняліся пад сонцам напоеныя ім, тваім потам, жыцьцядайныя травы зямлі? Толькі ты, Палікару! Можа-б, яно й гэтыя жаваранкі, што ўзьлятаюць, як згледзець, у блакіт, ці, не раўнуючы, як каменьчыкі, прыпадаюць да тваёй канюшыны, ня цешылі сэрца й не абуджалі прастору, каб ня гэты во плён чалавека-валадара? Ці ня праўда, скажы, Палікару? А ўгледзься адно ў гэтыя васількі сінявокія, што весела ўсьміхаюцца ў ценіве жыта й сарамліва стуляюць кволыя пялёсткі пад гарачымі прамянямі сонца ў поўдзень... Відаць, і яны-б не расьлі, ня ўсьміхаліся, калі-б ня гэтае во сьпеліва — золата каласоў ячменных, каб ня пахла хлебам і мёдам угноеная тваімі рукамі зямля Пяшчанак? Праўда?.. Усё праўда, Палікару! І які шчасьлівы той чалавек, якому доля наканавала таптаць бацькавы сьцежкі-дарожкі... якога не адарвала яна ад зямлі й ня кінула ў вір нафарбаванага, блуднага жыцьця... якога не растаптала ўчарашняя навальніца... Але-ж ты, бачу я, думаеш пра заўтрашняе? Праўда, пра заўтрашняе? Ня журыся, Палікару Ярашэвіч! Ня журыся! Заўтрашняе — заўтрашнім: не ўцячэ й бяз нас не абыдзецца... каб толькі мы самі ад яго, ад заўтрашняга, не ўцякалі... Чуеш, як моцна пахне зямля?» Але навошта было гаварыць? Хіба сам Палікар ня бачыў і ня ведаў усяго гэтага? Хіба і ён ня мог-бы сказаць такога іншаму ды расчуліць і без таго расчуленую днямі душу? У такую часіну чалавек мусіць быць сам-насам са сваімі думкамі й перажываньнямі. І калі ён, зірнуўшы на сонца, адчапіў мянташку й пачаў мянціць касу, відаць было, што месца дакучлівых думак заступіў гаспадарскі клопат...
Гасьцінец курэў густым пылам. Можа-б, яго й не заўважыў Палікар, каб не заняў увагі нязвыклы шум самаходаў, якія шпарка імчаліся з-пад пушчы і, перасякаючы сьценкаю клін Пяшчанак, скіроўваліся ў выган Гарбоў. «Ці ня тыя, часам, што ў Вішнёўцы гаспадарылі?» — мільганула думка, і Палікар адчуў, як нешта халоднае разьлілося ў ягоных грудзях і моцна кальнула ў сэрца. «Яны! Вось так і жыве чалавек... жыве й ня ведае, што яго чакае заўтра... Ня ведае й ня знае. Можа й сьмерць, і можа яна ўжо зусім блізка?» — ізноў вярнуліся й апанавалі Палікара першыя думкі...
