Зялёнка выцер рукавом сьлёзы, абцёр бараду і проста, як бацька да сына, зьвярнуўся да выгаваранага Валанцая:
— Думаў, што благі, што цуруеш нешта. Ня гневайся, праўда твая, чалавеча: не праўдзівыя, а жывыя мерцьвякі мы... А жыць, ведаеш, нець як хочацца! А ну-ж? Як ты яно думаеш? — крануў рукою Мікіту Бурболіка і ўжо сваімі чыстымі вачыма зірнуў на Цімоха Бараўца.
— Я табе, каб ты ведаў, здаровеняк, ось што скажу: гарлач патрэсканы — жыцьцё нашае... Клей ня клей, а яно, здаровеняк, усё болей лопаецца...
Бурболік, відаць, і яшчэ нешта здумаў, вельмі-ж ужо гаваркім быў чалавекам, але ў гэты момант забразгалі ключы, адчыніліся дзьверы, і ў камэру нумар тры ўвайшлі тры чырвонагаловыя чорныя скуранкі. Былі яны вельмі падобнымі, аднак кінулася мне ў вочы першая й найдаўжэйшая... Яна таксама на некага пільна ўзіралася, шукала некага...
Камяны мяшок тужэй заціснуўся, звузіўся, і рабілася ўражаньне, што ось-ось паясьніца ягоная перацісьнецца, і ён трэсьне, узарвецца й сьледу па сабе не пакіне.
Рыштанты маўчалі й чакалі...
Вырванае дзьвярыма халоднае паветра калідору выдалася мне ледзяным і надта калючым; сэрца ёкнула й моцна закалацілася:
— «Рыжы»! — сказаў я сабе самому. — Той самы, што да «Шчупака» заходзіўся й «Маркса» майго бяз вокладак з пакою вывалак...
Апошняе (а можа, толькі першыя словы апошняга, ня ведаю, не заўважыў і, здаецца, ня чуў самім сказанага) гаварылася, відаць, уголас і добра пачулася Цыбатым Валанцаем, бо ён адразу, сьціскаючы мой правы локаць, пачаў шаптаць на вуха:
— Ён, той самы... Памятаеце?
Гаварыць я ня меў ахвоты ніякае й нічога на тое не сказаў, а чалавек мне другім наваратам:
— Кажу вам: той самы, не памыляецеся...
— Вы гэта пра каго? — пацікавіўся я нарэшце.
— Пра гэтага Рыжага, што ў вокны з двара страляе, калі надта ўзіраюцца. Як тая вужака, спадцішка падпаўзае. Нешта ня так даўно ў вока маладому пацэліў. Бяз сэрца камянюка рыжая! — выгаварыўся Валанцай і локаць мой з далоні выпусьціў.
— Ня пры мне, — кажу яму, — было яно. Ня ведаю.
— Ён... Ён... Усе ведаюць...
Сказаўшы гэта, чалавек паціснуўся да дзьвярэй і сьпінаю засланіў Рыжага. Я ўжо ня бачыў прыкрага твару, і першае няпрыемнае ўражаньне пачынала сьцірацца, але, як на злосьць, кішэньнікі моцна зарагаталі, засьвісталі і, не раўнуючы, як тое мяла ў цёрле, закруціліся. Моцная руханіна была гэтакай неспадзяванай і раптоўнай, што я й не агледзеўся, як апынуўся перад прышлымі скуранымі тыпамі. Сэрца яшчэ мацней закалацілася й выразна гаварыла мне:
— Ён... Ён... Ён...
Рыжатварая чорная скуранка расхінула скручаны лісток паперы і, паднёсшы яго леваю рукавіцаю да самых вачэй, пачала голасна чытаць:
— Тимофей Боровец, Никита Бурболик, Мариан Зелёнко, Яков Теробелец — с веoами!
Камэра нумар тры павярнула галовы ў той кут, дзе ляжала цела нябожчыка. Старэйшыя перахрысьціліся.
Такое цішыні ніколі перад тым ня бачыў. Гэта была страшэнная, турэмная цішыня! Парушыў яе неўзабаве той самы Цыбаты Валанцай:
— Якуб Церабелец не дачакаўся... Ягонае халоднае цела й гнілыя лахманы — тутака. Бярэце... Душа — на небе, ня возьмеце.
Жылістыя кулакі Валанцая
Спачатку нябожчыка вынесьлі, а празь некалькі часінаў павялі пакліканых «с веoами». Не параскашнела, а пацясьнела, бо нават і тыя, што пад памостам ціцеперся ляжалі ня вылазячы, «найсьвяжэйшыя», якія йшчэ, казаў той, «ветрам пахлі», пакараныя самімі рыштантамі (гэта, значыцца, тыя, што «канстытуцыі» камэрнае вызнаваць ніяк не хацелі ды й вухам не вялі, калі ім пра ўсталеныя парадкі жыцьця ў турэмных умовінах не аднойчы гаварылі), слабюкі, дахадзякі ды й такія, што надта ў зацішку туліцца любілі, павыпаўзалі ды ў стойма стаялых неяк уцерліся.
Калі-ж гаворка ўляглася ды сьцішыліся шэпты-сэймікі асьцярожных і баязьліўцаў, нехта раптам ізноў аказаўся. Чалавек, папраўдзе кажучы, не гаварыў, а малоў нейкія брэдні, і праз гэта самае ніхто, здаецца, ня ўзяў таго й на маленькую ўвагу. І ня было чаго й дзівіцца: гэтулькі ўжо гаварылася й чулася, рабілася й бачылася, што, калі-б яно й сьцены тыя трэснулі, дык ня было-б, мусіць, вялікаю навіною.
— Эт, меле абы малоць... Пайку, відаць, у запасе мае, дык і цешыцца. Пасядзіш — прыпухнеш... — гаварыў ні то мне, ні то самому сабе, ні то лапатуну-«пайшчыку» шчуплацелы й немалады ўжо чалавек, выцягваючы з-пад маіх ног маё ўласнае паліто, падзёртае і вельмі-ж ужо зашмальцаванае сьлізотаю сьмярдзючага макраціньня.
— Хочаце сказаць: «ветрам пахне» навюк?.. — пацікавіўся я асьцярожна.
— Не навюк, а турэмны псюк, — трапіў чалавек у рыфму й сам ад таго засьмяяўся. — Гэты, як сам ён кажа (верыць-жа цяперашнім часам чалавеку нельга), — бывалы, арыштант-тубылец. Зь месяц нейкі ўжо, як сюды яго ўпхнулі. Ляжыць сабе й ня дбае: як на печы за комінам, пад памостам валяецца..
Казанае шчуплацелым дакацілася да вушэй чалавека з брэднямі, і той узяў дый агрызнуўся, і не абы-як, а сьмела й рызыкоўна:
— Ра́дзіў-бы язык за зубамі трымаць наўчыцца! Як і той Церабелец, бачу, контррэвалюцыю расьпісваць умееш?
Шчуплацелы паблажэў ад злосьці, але зацяўся й змоўчаў. Не чапай, кажуць, ліха, калі клопату мець ня хочаш. Гэтакае, відаць, сіганула ў ягоным одуме і язык адразу прымкнула.
Убачыўшы, што чалавек не падаў і голасу, рызыкоўны «пайшчык» асьмялеў яшчэ больш, але (гэта заўважылася ўсімі, нават і найбольшымі кішэньнікамі) кінуўся на шытыя белымі ніткамі хітрыкі:
— Праз такіх, як ты, языкатых, ці мала пакутуе... Хіба й тутака стукаеш?.. Га?
Уціхаміраны старым Мар’янам і папраўдзе расчулены сьмерцяй няшчаснага Якуба Церабельца, Цыбаты Валанцай, якога ня было й навідавоку, уклініўся ў няпрыемную калатню «турэмнага псюка» й коратка секануў, падняўшы жоўтыя кулакі над галавою зякратага чарнамаза:
— Каго ганьбіш, гідота? Сам ты стукач языкаты! Ведаю... Усё ведаю!
Цяжкія жоўтыя жылістыя кулакі Валанцая апусьціліся. Валанцай прысеў, ухапіў упол пісклівага чарнамаза, падняў яго над перапалоханымі душамі «жывога кулю», цяжка ступіў тры крокі й шпурнуў яго плячыма на тоўстыя замарожаныя краты вакна.
— Жалься, гідота, Рыжаму... — застагнаў Цыбаты Валанцай і адразу падаўся да дзьвярэй. — Сам паклічу... Сам... Бярэце, нягоднікі... Бярэце!
Прыбіты чарнамазы асунуўся на памост, захроп, завойкаў і сьцішыўся... Стараста камэры нумар тры, сіваваты лекар менскае лячэбніцы, нічога нікому ня кажучы, наблізіўся да скурчанага рыштанта й пачаў расшпіляць ягоную кашулю, каб паслухаць, відаць, ці жыў чалавек. Падбіты неспадзявана ачуняў і страпянуўся. Яму, мусіць, здалося, што рукі Валанцая дабіраюцца да ягоных грудзей, да сэрца. Ён моцна, як падпечаны чырвоным зялезам, закрычаў, мігам павярнуўся тварам да вакна, учапіўся рукамі за сьлізкія палушчаныя ад іржы краты і ўшчаў вар’яцкае галашэньне. Баязьлівы, застрашаны лекар намагаўся вычапіць чалавека зь небясьпечнае мясьціны: ён-жа ведаў, чым пахла вакно знадворку, аднак, гэта яму ніяк не ўдавалася. Стоячы за сьпіною няпрытомнага чарнамаза, нэрвова тоўкся на адным месцы й бездапаможна махаў рукамі, прыказваючы адно й тое самае:
— Ну, ой!.. Рыжы!.. Ну, ой!.. Рыжы!.. Куляй Рыжы стрэліць... Ну, ой!..
Сіваваты лекар менскае лячэбніцы, стараста камэры нумар тры, не дагаварыў апошняга слова: тры ўзапар стрэлы перанялі ягоны ўгавор... Рукі апусьціліся, і вялае, старое, вымучанае турмою цела абрынулася на мокрую, халодную камяную падлогу. Побач зь ім прымасьцілася, адваліўшыся ад сьмерцяноснага вакна, і цела чарнамаза-«пайшчыка», што ра́дзіў «язык за зубамі трымаць наўчыцца...»
А Цыбаты Валанцай, здавалася, і ня чуў нічога, і ня бачыў... Ён усё стукаў жылістымі кулакамі ў глухія зялезныя дзьверы, ламаўся й стагнаў, сьціскаючы шчэлепы й скрыгочучы зубамі:
— Бярэце гідоту!.. Бярэце!..
І рыжаскурая гідота прыйшла.
— Кто?! — зазьвінеў голас Рыжага.
Гузатвары Касуля (гэтак было празвалі рыштанты калідорнага начальніка за тое, што вокам да «ваўчка» любіў часта прыкладацца) спрытна выкарыстаў маўчыню і ўткнуў, як кажуць, у бяду сваіх пяць капеек:
