Лес гусьцеў і рабіўся цямнейшы перад заходам сонца. У подыху вільгаці пахла трупной гнілотай. І вельмі блізка... Пачалі шукаць. «Бачыш?» — з жахам зьвярнуўся я да Сяргея. Дагэтуль не даваў веры, што можа ледзянець цела й заміраць сэрца. На плашчыні нейкіх трох гэктараў, паміж радамі пасаджаных у 1925 годзе хвоек, жаўцелі, размытыя пазаўчарашнім дажджом, маленькія курганкі і велікаватыя насыпы. Было іх нешта каля шасьцідзесяці на першым пляне, а далей — яшчэ... і яшчэ... Шмат якія былі заваленыя ламаччам.

Весткі з дому і пах магільнай, чалавечай гнілі адурманілі галаву. Я адарваў вокладку Марксавага «Капіталу» і напісаў: «Пад якімі-ж курганамі буцьвянеюць косьці маіх братоў: Якава, Уладзімера, Андрэя і Вінцэся?» Вокладку насадзіў на сук галіны, што абдымалася з аброслым травою курганам. «Ты звар’яцеў, ці што?» — з трывогаю крыкнуў Сяргей Русаковіч. Мне таксама хацелася крычаць і клікаць людзей шукаць родных і блізкіх. Пакідаючы месца вялікага бойнішча, гэткія словы вырваліся з маіх грудзей: «Пачакайце, бальшавіцкія далакопы»...

На скрыжаваньні лясных сьцежак убачылі мы некалькі мужчынаў з рыдлёўкамі ў руках, абкружаных чырвонагаловымі энкавэдыстымі з сабакамі. Нельга было ўцякаць: перад намі стаяў ужо чалавек з аўтаматам. У вобразе гэтага двухногага зьвера я пазнаў рабатварага Васіля, Гіцля Бессардэчнага, як празвалі яго людзі маіх родных Дудзічаў. «Нешта вельмі шмат коней здыхае ў вас...» — сказаў я не вітаючыся. «Глядзі, разумнік, каб замест каня твая галава ня трапіла ў яму... Ідзі, каб і духу твайго ня было тут... Пагаворым пазьней», — аўтарытэтна выказаў Гіцаль Бессардэчны.

Каля Дасьледчай Станцыі сустрэлі нас сябры: Сяргей Астрэйка, аўтар ненадрукаванай выдатнай «Бэнгаліі», Сяргей Гайка, Касянкоў, брат Міхася Зарэцкага, і студэнт Адам, пляменьнік Адама Бабарэкі. Апошні, моцна ўсхваляваны, паведаміў: «Дзядзька Барыс і студэнт Ахрэмчык — арыштаваныя. Дырэктар пытаўся пра вас...»

Ноч была няпрыемнай і вельмі трывожнай. Усе драбніцы, як жывыя, стаяць перад маімі вачыма. Мне здаецца, што й цяпер яшчэ чую дзікі крык ратунку, які даносіўся тае начы да нашага слыху з-пад таямнічае жоўтае камяніцы Сьляпянскага лесу.

28-га лютага 1933 году вокладка Марксавага «Капіталу» зь імёнамі маіх братоў ляжала на стале сьледчага ў мурох Менскага НКВД. Сухатварая Навіцкая, што часта наведвала рэдакцыю газэты «Савецкая Беларусь», а пазьней і Малую Сьляпянку, гаварыла магільным голасам: «Вось мы й спаткаліся... Спадзяюся, што спаткаешся і з братамі...»

Увесну 1935-га году ў чырвоных мурох Марыінскае турмы, у Сібіры пазнаёміўся я зь Вячаславам Ануфрыевым, былым малодшым лейтэнантам Менскага НКВД. Аднавокі сухотнік часта паўтараў мне: «Моцна пакараў мяне Бог за сьляпянскія душы... Ляжыць там ня менш дзесяці тысячаў».

26 сьнежня 1955

УСПАМІНЫ

Праўду кажучы...

Вось яно, гэтае простае, а найлепш было-б, — зусім прасьцюткае, але шчырае, жытае й перажытае...

Скажаце, пра самога сябе? Не,— пра беларусаў, а спаміж іх, пэўна-ж, і пра сябе самога, і пра сяброў, і пра блізкіх, і пра далёкіх. І пра шашаляў-валасацікаў...

Праўду вам, Чытачы, кажучы, дык і з рознымі чужымі, з добрымі й благімі, разумеецца, ды, пэўне-ж, з самымі што ні на ёсьць чужакамі-чужынцамі — лёгцы не разьмінуся.

А ўсё гэта кажацца, як пра тое і ўсе беларусы вельмі-ж ведаюць, каб жыцьцё намі ўбачылася ды згінота тымі, што нам яны надта зычылі... Кожны па-свойму: адзін зь мёдам, а іншы з чамярыцаю...

Шашаль-валасацік...

Усе гады аднолькавымі здаюцца, калі зірнеш на іх не падумаўшы. Аднак-жа бываюць яны й лепшымі, і горшымі, а спаміж іх ёсьць і зусім няпрыемныя, і часам надта-ж ужо прыкрыя. Гэтакае-ж самае льга сказаць і пра месяцы. У мяне, папраўдзе кажучы, дык месяцы пераблыталіся з гадамі. Студень 1933 году быў вельмі-ж няпрыемны і найбольш неспакойны з усіх, што перад ім мінуліся. А пачыналася ўсё вось як. Старога, згорбленага вайною пад самаварнаю Тулаю «гнаяскура» Калошу (гэтак празвалі на Менскім заводзе «Бальшавік» гаспадара мае кватэры на пасёлку Камінтэрн, што пад бокам самага Менску) арыштавалі; Хведара, суседа маіх бацькоў, і бацьку сябра Пятруся, што жыў аднаго часу ў тым самым доме, выгналі з хаты й завезьлі ў шматнацыянальны Котлас; маці-ж мая наказала людзьмі, што «забралі з млыну старэйшага Рыгора», і што ён — «як у воду кануў»; у роднага дзядзькі Якуба адабралі дом у Менску й ніякае затое пісулькі не далі; пісарчук райваенкамату, у Менску, як самі ведаеце, паведаміў суха, не падымаючы вачэй:

— Подготовительные курсы в военно-инженерную академию заменяются прохождением переменного лагерного сбора...

Пісарчук яшчэ нешта хацеў сказаць, але я так моцна скрывіўся, што ў яго склалася ўражаньне, быццам-бы я не зразумеў сказанага, і ён паправіўся:

— Понятно?

— Усё да крупялінкі, — адказаў я й моўчкі выйшаў.

І думаеце, што гэта ўжо і ўсё, і ўсе тыя няпрыемныя закавулінкі? Ого, калі-ж бы яно так дый было! Каля пляцу Волі, напрыклад, сустрэў аднаго знаёмага, а ён мне й кажа:

— Чуў, як пачалі трэсьці ў наркамземе? Мой найлепшы сябра, прызнаюся табе, сказаў гэтакае: «Тае начы аж пятнаццаць чалавек вывалаклі зь іхных канцылярыяў».

Я-ж меў свой уласны клопат і мусіў сьпяшацца. І запраўды, усё яно так пераблыталася, што ня бачыў, дзе яно пачынаецца і дзе яно мусіць скончыцца. А да гэтага-ж яшчэ й усялякія чуткі, зьнітаваныя прыемнасьцю й няпрыемнасьцю. Усякае-ж бывае. Нехта, напрыклад, некаму казаў нешта, а гэтае «нешта», падшытае ветрам, а можа й найпраўдзівейшае, ды іншым «нейкім» падліцаванае ці й зусім пераліцаванае, пераказвалася яшчэ некаму, і чуткі, як тая вужака, паўзьлі й шырыліся... Адным словам, як аднаго разу падсумаваў быў той, пра якога мова пазьней пачнецца, — заўшыца зь безгалоўем шлюбавалася...

Усё гэта лезла жывасілам у галаву, чаплялася з думкамі, параліжавала іх, грызла душу, а сам, здавалася часам, уліпаў у нейкае глейкае месіва.

З моцных ашчопцяў згрызоты вылузвацца ня так лёгка, і я прыгадваў тады аднавокага дрывасека Сялівона і ягонае апавяданьне пра маленькага шашаля-валасаціка...

— Кажаце, што дзерава болю ня мае? Эгэ-ж, мае, ды яшчэ які! Яно, беднае, яшчэ ў сілу не ўвабралася, а валасацік ужо пад коранем у яго ззамаладу сядзіць і пад кару точыцца. Пнецца дзераўца зь ценю выбрацца, а валасацік ужо зьверху сьвідруецца — да самага нутра белага. Можа-б, я й калодаў тых не калоў, каб ня гэтыя шашалі ды іншыя караеды ў сярэдзіне іх сядзелі. Секану гэта аднаго, і сэрцу адразу лягчэй робіцца...

Думаючы пра маладыя дрэўцы ды іхных шашаляў, хацелася сказаць усяму таму «Камінтэрну» — усім чысьценька:

— Эх, каб нашым Сялівонам волю ды сякеры ў рукі, колькі-б шашаляў-душаедаў перасеклі-б яны тады!.. І мая-ж бо душа, напэўна, грызьмя ня грызлася-б?

Украдзены «Маркс»...

У тых днёх меўся было ехаць на нейкі час дадому, пад самую Пціч, разумеецца, каб з маці ды з братамі пабачыцца. Самі разумееце, не ставала нікому паветра тады ў Менску, у нашым — Беларускім Менску. Аднак, кажуць, што ніколі яно ня выходзіць так, як-бы гэта чалавеку хацелася. Гэтак і зы мною сталася. Аднаго таго вечара, як толькі адчыніў гэта я дзьверы, гаспадыня, жонка арыштаванага «гнаяскура» Калошы, зірнула мне ў вочы і, памаўчаўшы, відаць, ёй было вельмі цяжка на сэрцы, паволі сказала«...»

— Якога? Лістаносца, хочаш сказаць?

— Не, што вашую кніжку панёс. Ён, калі вы езьдзілі ў той лес, дзе карпы гадуюцца, да Шчупака прыходзіў. І мама ведае, але ня кажа, баіцца надта.

— А дзе-ж гэты «Шчупак» плавае, што й начаваць ня прыходзіў? — пацікавіўся я, абы нешта сказаць ці зусім не маўчаць.