Так яно, мой Божа!

Капліцы, цэрквы і іконы,

і стаўнікі, кадзьны дым,

і перад вобразам Тваім

Табе нястомныя паклоны

за кражу, за вайну, за кроў,

каб кроў братоў зьнявечыць просяць,

пасьля-ж у дар Табе прыносяць,

з пажару выкраўшы, дабро!

_____

А пакуль што —

свае думы,

сваё злое гора

сеяць буду. Няхай растуць

ды зь ветрам гавораць.

Вецер ціхі Украіны

панясе з расою

да цябе мае ўсе думы!..

Братняю сьлязою

ты іх, дружа, прывітаеш,

ціха прачытаеш...

І магілы, стэпы, мора

і мяне згадаеш.

(18.11.1845 г.)

1947

ПРОЗА

«Даруй, што я плачу...»

Замест успамінаў

Ураньні мае сябры зь літаратурна-лінгвістычнага факультэту Вышэйшага Пэдагагічнага Інстытуту здавалі залікі па гісторыі народаў СССР. На сталох ляжалі тоўстыя кнігі гісторыяў і палітграматаў. Гаворка ішла пра «турму народаў» і шчасьлівую маладосьць у краіне сацыялізму... Перада мною ляжаў ліст знаёмае дзяўчыны з дробнымі, але густымі плямамі на асобных літарах. «Даруй, што я плачу, пішучы гэтыя словы... Гаспадаркі нашае няма, а бацькоў таксама не засьпела. Што зь імі сталася — ня ведаю. Кажуць, што...» Перапыніў мяне выкладчык і паклікаў да адказу.

— Зноў пішаце вершы і нічога ня чуеце! — заўважыў выкладчык. Я, да болю ўзрушаны няшчасьцем знаёмай, патрапіў адказаць на пытаньне, але не на «выдатна», а на «вельмі дрэнна» з чырвоным запытальнікам. «Не, таварыш Пэрэльман, ня толькі чую, але й бачу гэтыя сьлёзы... Вось яны, паглядзеце»...

Адказ пачуў я ў канцы лекцыі: «А вам, таварыш, усё-ж трэба пазнаёміцца з «турмой народаў»...

_________

Ноч, як і вечар, выдалася цёплай і прыгожай. Падаў мяккі, пушысты сьнег. Хацелася кудысьці ісьці, ісьці, куды вочы глядзяць, ісьці ў глыбіню й экзотыку лірычна-рамантычнае ночы. Цягнула да сяброў, да роднае маці. У суседзяў, за сьцяною майго студэнцкага пакою, ішла гучная бяседа: абходзілі нарадзіны сына.

Меўся пісаць ліст да знаёмай. Думкі абарвала радыё. Гаварылася пра дзень Чырвонае Арміі, пра гонар службы бацькаўшчыне... Я выняў вайсковую картку з прызыўнага пункту і яшчэ раз прачытаў: «До особого вызова». Мне прыгадаліся словы любімага беларускага паэты, і я чамусьці запісаў іх на тым шматку паперы:

...Жыцьцё, суровасьць і закон,

з табой ніяк я не паладжу.

Душа ня хоча быць званком

твайго і рогату і плачу.

Праз гадзіну пастукалі ў дзьверы. У пакой увайшло НКВД. Ордэр на арышт. «Вось і "особый вызов"»... — мільганула думка.

Гэтак скончыўся 22-гі і пачаўся 23-ці дзень лютага 1933 году на 22-ім годзе мае маладосьці.

_________

Дарэмна цягнула да сяброў. Мы сустрэліся ў сівых скляпеньнях муроў: нас зьвёў суровы лёс жыцьця, жыцьця, якое ішло «от Москвы до самых до окраин»...

Ураньні я ізноў убачыў ліст мае знаёмае і тыя самыя дробныя, але густыя плямы на асобных літарах. Тут я сапраўды пераканаўся ў праўдзівасьці Пэрэльмана, што «вельмі дрэнна», і перад вачыма паўстаў чырвоны запытальнік у новай турме народаў, якая праглынула і першы падрыхтаваны мною зборнік вершаў «Песьні і думы».

Дажджлівым вечарам у жаўталістую, рудую восень 1934 году, «сацыялістычная індустрыя» імчала нас у далёкія пусткі Сібіру.

Пад грукат калёс, нібы ў вадказ на іронію лёсу, склаліся ў радкі верша словы:

Я пазнаў і Эўропу, і Азію,

і Аўстралію вызнаць ’шчэ мусіў...

Пустка сэрца маё ўразіла,

не пазнаў што як сьлед Беларусі.

_________

«Труд перевоспитывает человека» — такім шыльдам сустрэлі нас драцяныя загароды канцэнтрацыйнага лягеру на ўскраіне катаржанскага гораду Новасібірску. Седзячы на абтоку гэтага людскога ганьбішча, я пазнаваў непазнанае і глыбей адчуваў мала адчутае Радзімы: красу палёў і шум бору, сівыя туманы і тугу матчыных песьняў, сінь вазёраў і асалоду любасьці да роднае зямлі. Было крыўдна і балюча, але

Каму паскардзішся, каму,

каму жывое скажаш слова?

Вазьму лепш плач я перайму

вятроў і звон лістоў кляновых...

Гэты плач і звон, што, здавалася, даносіліся з Бацькаўшчыны, былі жывільнай стравай душы, крыніцаю будучае творчасьці ў новым часе, калі былі-б у стане прачнуцца і зьняволеныя «песьні і думы»...

_________

Прайшлі, прамінулі гады. Зарубцаваліся раны, але ня сплямілася перажытае. Душа беларуса жывучая, ня ўмее маўчаць ні ў часіны радасьці, ні смутку. Яна сьпявае і вядзе напярэймы жаданьням, а жаданьнямі гэтымі ёсьць шчырасьць і праўда жыцьця, ці гэта на Бацькаўшчыне, ці, як суджана ізноў злым лёсам, — на чужыне.

Бэрлін, 9 верасьня 1944

Тайніцы Сьляпянскага лесу

За Менскам, на шостай вярсьце ад Парку Культуры й Адпачынку, у лесе Малой Сьляпянкі, пахаваны вялікія тайніцы жыцьця. Сьляды страшэннага злачынства пазарасталі даўно мохам і травою, але памяць часам ня сплямілася.

Я хачу расказаць пра тое, што бачыў на собскія вочы, і тое, што гаварылі мне жывыя сьведкі ды апавядальнікі чутага ад іншых. Ня ведаю, дзе цяпер гэтыя людзі. Бальшыня зь іх, напэўна, загінула ў канцэнтрацыйных лягерах Сібіру, а косьці іншых, магчыма, буцьвеюць у тым самым Сьляпянскім лесе... Пра гэтую праўду не напіша ніколі ні маскоўская «Праўда», ні менская «Зьвязда».

1932 год. Студэнты Менскага Пэдагагічнага Тэхнікуму імя Ўсевалада Ігнатоўскага адбывалі на Дасьледчай Станцыі ў Малой Сьляпянцы сваю месячную сельскагаспадарчую практыку. Дырэктар станцыі папярэдзіў: «За дзьвесьце мэтраў ад баракаў пачынаецца ваенная зона, хадзіць туды забараняецца!»

Аднаго дня наказалі мне, што бацькоў выгналі з калгасу, а старэйшага брата пасадзілі ў турму. Хацелася йсьці на край сьвету. Надвечар я паклікаў блізкага сябра Сяргея Русаковіча, маладога беларускага пісьменьніка, і мы, нікому нічога ня кажучы, падаліся ў лес. «Стары Барыс, што корміць канадыйскіх карпаў у сажалках, кажнага досьвітку бачыць «чорнага ворана», а тая ў лесе камяніца, кажа ён, ня дом адпачынку, а нейкая катавальня...» — гаворыць Сяргей. «А Рачыцкая, дачка камісара, гаворыць, што там поўна хворых», — заўважыў я. Розныя ходзяць чуткі... Каля забалаці, улева ад чыгункі Менск-Масква, мы прачыталі напісанае чырвонымі літарамі: «Конскі могільнік. Небясьпечна!» Мноства засыпаных і незасыпаных ямаў. Кавалкі гліняных трубаў, кучы хваёвых слупоў і скруткі калючага дроту. «Гэта, гаворыць сябра, для адводу вачэй... Барыс ведае ўсё чыста, папытайся толькі яго»...