Пасьля абеду мы пачалі зьбірацца, але адцягваліся то на зэфір, то на кацянятак, то на мультфільмы і ў выніку выправіліся а палове на сёмую, а дабраліся да могілак у пачатку дзевятай, ужо ў лёгкім прыцемку. Ні хвацкіх марпехаў, ні спэцназаўцаў, як спадзяваўся Валік, мы ня ўбачылі, але вакол паласатай каравульнай будкі сапраўды шпацыраваў патруль – састарэлы вусаты грэнадзёр, у фуражцы й доўгім шэрым дажджавіку з шырокім каўняром, са штыкавой стрэльбай за сьпіной. Мы запыталіся ў яго, ці не было здарэньняў, і ён лагодна запэўніў, што сёньня ўсё спакойна. На пытаньне пра суніцы ён разьвёў рукамі – ня ведаю дзей, не цікавіўся. Мы падзякавалі яму за службу й рушылі ўглыб кладоў, узіраючыся ў траву вакол магілаў. Нам трапляліся кветкі, завялыя і штучныя, вянкі, лямпадкі, сьвечкі, цукеркі, чарачкі, але ніякіх суніцаў не было, ні буйных, ні дробных. Хутка нават Хуліё кінуў шукаць, выказаўшы здагадку, што ў змроку яна хаваецца, а ўраніцу на сьвятле зноў выглядае. Гэта называецца геліятрапізм. А яшчэ бывае геліямарфізм, дадаў Толік. Мы папляліся назад, разглядаючы надмагільлі, і ўжо амаль дайшлі да брамы, як раптам на адным з помнікаў я заўважыў знаёмыя твары. У адну сэкунду я кінуўся туды, схіліўся і ў жаху закрычаў. Брацікі падбеглі да мяне і таксама закрычалі: на надмагільлях былі высечаныя партрэты нашых таты й мамы! Конікі змоўклі, з капліцы ўзьляцела зграя крумкачоў, а грэнадзёр засьвістаў і затупаў да нас, набіваючы на хаду стрэльбу. Пераканаўшыся, што нам ніхто не пагражае, ён з палёгкай крэкнуў, высьветліў адрас і бязь лішніх размоў адправіў нас дадому на таксі.
Даведаўшыся, што мы пабывалі на могілках і ўсё бачылі, мама з татам абдымалі нас, гладзілі, суцяшалі, казалі, што жывыя й здаровыя й пражывуць яшчэ сто гадоў, і што надмагільлі стаяць на будучыню, каб нам потым ня трэба было займацца й заказваць. Як фараоны будавалі сабе піраміды, ведаеце? Але мы ім не паверылі – мы адчувалі, што гэта зусім нездарма, і цяпер усё будзе дрэнна, вельмі хутка.
106. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра свабоду
– У старасьці, дзеткі, ёсьць адна запэўная перавага, – тата казаў павольна і так ціха, што мы мусілі напружана ўслухоўвацца. – У старасьці больш ня трэба нікому саступаць месца.
Голас-шолах, як паперка на ветры. Сівая галава на белай пухоўцы.
Мы асьцярожна паднялі яго з ложка і маленькімі крокамі павялі да трамваю. Кандуктар цярпліва чакаў. Пасадзілі на лаву. Тата дыхаў глыбока, няроўна і трымаў мяне за руку нягнуткай пэргамэнтнай далоньню. Пот слабасьці выступіў на ягоным жаўтлявым ілбе. Рушылі са званочкам. Падыходзілі бабулькі, інваліды, цяжарныя дзяўчыны, і тата бессаромна разглядаў іхныя мыліцы, пратэзы, жываты, ясным позіркам свабоднага чалавека.
107. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра сьмерць Толіка
Больш за ўсіх сьмерцю таты быў узрушаны Толік. Ён падоўгу сядзеў на матрацы, калупаючы пальцам пыл у лагчынках шыўкоў, атупела блукаў позіркам па кніжных паліцах, маўчаў, а калі зьяўляўся хтосьці з нас, хапаў за руку і адчайна ўзіраўся ў вочы. Вусны ягоныя ўздрыгвалі, бровы падымаліся жаласнай хаткай. «Уявіць не магу», – шапнуў ён нам, кіўнуўшы на двор, на дачок. Мы зразумелі: ён падумаў пра іхнае пахаваньне. Мы стаялі ля вакна і назіралі, як ягоныя бялюткія дзяўчынкі з рогатам ганяліся за сабачкамі. Сукеначкі, сандалікі, блакітныя банты. Як мы маглі яго суцешыць? Як угаворваць, як пераконваць?
Мы паспрабавалі захапіць Толіка ягонай даўняй марай, сядзібай на ўзьбярэжжы. Узяўшы калькулятар, мы доказна падлічылі, што да пяцідзесяці пяці можна пабудаваць невялікую вілу, вырасьціць ружовы сад і жыць бяз клопатаў да самага канца, яшчэ гадоў дваццаць. Ці дзесяць, ці трыццаць, тут ужо як пашанцуе, пераконвалі мы Толіка, ад спадчыннасьці залежыць; уяві – дваццаць гадоў на віле, на беразе мора! Толік быццам зацікавіўся, і нават пачаў выпытваць пра мэтры квадратныя і пра гатункі, але мы адчувалі, што гэта павярхоўна.
Празь некалькі дзён мы знайшлі Толіка ў садзе пад яблыняй. Ён выглядаў вінаватым, але адначасна радасным, нібы вызваліўся ад цяжару. На ягоным твары зыбаліся шэрыя цені лісьця, па рукаве поўз жук. Мы ня выпусьцілі ні сьлязінкі: гэта была здрада. Ягоная ўдава, станістая румяная філялягіня, нават не пажадала наблізіцца – паглядзела здалёку, сабрала дачок, сабакаў і зьехала, і мы былі зь ёй згодныя. Мы прыбралі Толіка ў ягоны ўлюбёны ільняны гарнітур і ўсунулі ў нагрудную кішэню ягоны ўлюбёны цыркуль. Завялі касэту зь Ніньзя цьюн, паставілі вазы зь вяргінямі, прычасалі. Мама сьпякла піражкі з тварагом. Мы сядзелі ўкруг на табурэтках, елі піражкі і пачуваліся атупела. Ня тое каб мы злаваліся на яго, але было прыкра. Толькі й добра, што тата не даведаецца.
108. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра сьмерць Коліка
Перад самай сьмерцю Колік зрабіўся прыбіты і нізашта не хацеў выходзіць з турмы, хоць ягоны апошні невялікі тэрмін зусім скончыўся. Мы прыйшлі за ім у астрог і сьпярша ўгаворвалі, потым паспрабавалі цягнуць, але ён моцна ўшчаперыўся за ножкі ляжанкі, умураваныя ў падлогу. Рослыя гвардзейцы ў выходных гімнасьцёрках назіралі з калідора ды пасьмейваліся, а праз пару хвілінаў, стаміўшыся чаканьнем, адштурхнулі нас і сталі ціснуць каленямі Коліку на пальцы. Яны згрэблі яго, як старую коўдру, правалаклі па лесьвіцы і выштурхнулі за браму. «Ідзі дахаты, дзед». Раней бы Колік не пацярпеў, думалі мы, ведучы яго пад рукі па цёмнай алеі, ну дый добра. Цьвілі ліпы, сьпелі сьлівы, але наш брат нічога не заўважаў. Дома ён забіўся пад пісьмовы стол і моўчкі сядзеў там, адмовіўшыся нават ад бутэрбродаў з шакалядным маслам. Ні разгаварыць, ні пакласьці яго ў ложак не атрымалася, а ўраніцу мы ўбачылі, што ён забарыкадаваўся пад сталом, пабудаваўшы сьцяну зь цёмна-сініх політэхнічных слоўнікаў. Наш Колік уявіў, што ён ізноў у турме, і мы – ягоныя вартаўнікі. Ён люта глядзеў на нас у шчыліну паміж слоўнікамі, лаяўся, пляваўся, патрабаваў на змрочным жаргоне то баланду, то сухары і пагражаў чымсьці незразумелым і жахлівым. Коленьку, Коленьку, плакалі мы, ты дома, ты сярод брацікаў, але ён толькі пагардліва шыпеў. Мы ведалі, што яму засталіся лічаныя гадзіны, і пыталіся празь сьлёзы, якую ён хоча труну, але ён толькі шаптаў: сукі, сукі. Шаптаў усё цішэй і цішэй, усё больш павольна, і мы нічога не маглі зрабіць.
109. Змрочныя засьценкі. Гэта магілы
Часам, каб ня страціць звычку да жывое гаворкі, я сядаў да Лены на сяньнік і пачынаў гаварыць. Але, нажаль, усе мае аповеды, і пра мараходку, і пра кругасьветныя плаваньні, і пра далёкія краіны, поўныя асалодамі і збытныя сьпелымі фруктамі, Лена слухала з абыякавасьцю. «Усё роўна гэта ўсё несапраўднае. Ці варта марнаваць запал на ўяўнае? На пустое, бессэнсоўнае паветра?» Мяне абражала гэтая горкая, няветлівая праўда, і я гарачыўся: «Нічога, вось пабачыш, хутка я ўцяку па-сапраўднаму! У рэальны сьвет! Там мяне шукаюць браты, вось толькі падаць бы вестку!» Яна глядзела адхілена, а аднойчы сказала: «Ты спазьніўся, ты ўжо не ўцячэш». Я пахаладзеў, прадчуваючы непапраўнае: «Скуль ты ведаеш?» «Нашыя целы ўжо забілі й закапалі. Я бачыла труны, іх несьлі наверх». «Даўно?» «Учора ноччу». Я войкнуў: «Пабеглі, Лена, пабеглі хутчэй!» Яна хмурылася й не хацела, але я цягнуў яе за вязаны рукаў, і яна паддалася, баючыся расьцяжак. Мы беглі па каменных лесьвіцах, уздоўж узрушаных факельных агнёў; па кедравых галерэях, уздоўж занавешаных вокнаў, падпаленых золатам знутры; па хваёвых тэрасах, уздоўж накрытых да вячэры сталоў са стройнымі кандэлябрамі; па росных ходніках, уздоўж паркавых ліхтароў з шарамі туманнага сьвету; па імшыстых могілкавых сьцежках у поўнай цемры. «Чуеш? Гэта магілы», – шаптала Лена. Я чуў: пахла прэлым лісьцем, зямлёй, елі гойдаліся й ледзь чутна шумелі, удалечыні ўскрыквалі драчы, шчоўкалі й шыпелі глушцы. Зь дзесятка сьвежых магілаў сваю я пазнаў адразу: сама маленькая, сама крывенькая, яна нясьмела тулілася да зарасьнікаў бружмелі. Адпусьціўшы вязаны рукаў, я схапіў рыдлёўку і пачаў капаць. Вядома, праграмары паленаваліся капаць глыбока, і зусім хутка лязо грукнула аб дошку. Без аніякага жалю да пазалоты я выдраў абцугамі цьвікі й выцягнуў накрыўку наверх. Маё крохкае цела пяшчотна бялела ўнізе, у простай падлеткавай матросцы і сьціплых шальварах. Як мне вярнуцца ў яго, як злучыць выгнаную манаду з плоцьцю? Я лёг на край магілы і працягнуў руку, крануў чало: безнадзейны холад, лёд. Што было рабіць? Я схапіў сябе за каўнер і, напружыўшы мускулы, ірвануў. Каўнер гучна трэснуў, распужаўшы цецерукоў, але вытрымаў. Цела аказалася па-птушынаму лёгкае, быццам анучнае, і я адным рухам падняў сябе зь ямы, паставіў на ногі й прываліў да сасны. Здранцьвелая галава глядзела па-над маім плячом на чорны гарызонт. Лена безуважна назірала. «Пойдзем шукаць тваё?» «Не». Як хочаш. Я абняў сябе, прыціснуўся шчакою да шчакі і ўціскаўся з усіх сілаў да таго часу, пакуль не адчуў спачатку цьмяную, а потым выразна нарастальную дрыготу пранікненьня.
