-- Хто ж яго ведае, можа, ╕ дайшо╝. Па вадзе, ак╕ посуху, -- пракаментава╝ В╕ктар.

-- Па╝лушка, малодшы Яромка╝ сынок, ув╕шны бы╝ хлопец ды зухаваты. Таксама люб╕╝ крыжы вал╕ць. Як прыйшл╕ на Овельшчыну чырвоныя кам╕сары, ён адразу ╝ бальшав╕к╕ зап╕са╝ся. ╤ разам з сябрукам╕, таксама новаспечаным╕ бальшав╕кам╕, пайшо╝ ваяваць з папо╝ск╕м цемрашальствам. За адз╕н дзень паск╕двал╕ яны крыжы спачатку з Прэабражэнскай царквы, потым з касцёла. Пасля пайшл╕ яны да Фроськ╕-самагоншчыцы, нап╕л╕ся ╝ хлам╕ну дый рушыл╕ на Овельск╕я мог╕лк╕, працягваць барацьбу з папо╝шчынай. ╤шл╕ маладзёны на╝прост цераз мог╕лк╕ ╕ грам╕л╕ надмаг╕лл╕, на як╕х мел╕ся крыжы ц╕ выявы крыжо╝. На славу папрацавал╕, не засталося тады ╝ Овельску н╕воднага крыжа.

-- Энерг╕чны бы╝ юнак. Як ёсць, так ёсць, -- сказа╝ В╕ктар.

-- А як прыйшл╕ акупанты, Па╝лушка адразу ж з камун╕ста╝ у пал╕ца╕ перак╕ну╝ся. Хутка сцям╕╝, хто тут гало╝ны... Ты ж ведаеш, у Овельску кал╕сьц╕ шмат габрэя╝ жыло, с╕нагога стаяла. Падчас акупацы╕ н╕воднага не засталося. У адз╕н дзень вывел╕ ╕х ус╕х на гасц╕нец ды пагнал╕ пад канвоем невядома куды. ╤ Па╝лушка там бы╝, разам з гестапа╝цам╕ па хатах хадз╕╝, габрэя╝ вышуква╝. Да перамог╕ Па╝лушка не дажы╝ -- аднойчы ран╕цой знайшл╕ яго ╝ каля╕не, з дз╕ркай у галаве. Кажуць, што яго расстралял╕ партызаны, але хутчэй за ╝сё, заб╕л╕ свае ж, тутэйшыя. А вось сям'ю яго не кранул╕. Нават пасля перамог╕. Так, дапытвал╕, канечне, але Лёдзя, жонка яго, казала, што пра дзеянн╕ мужа яна н╕чога не ведала, н╕ сном, н╕ духам. ╤ тутэйшыя за яе заступ╕л╕ся. Пацвердз╕л╕, што не ведала яна н╕чога, дый наогул яны з Па╝лушкам як жонка з мужам ужо да╝но не жыл╕. Па╝лушка, кал╕ акупанты прыйшл╕, да адной немк╕ на кватэру сышо╝, з ёй ╕ бы╝ увесь час, а дома не паказва╝ся. ╤ ад ╕х адчап╕л╕ся. Пацягал╕ трох╕ па судах ды адчап╕л╕ся. Нездарма Лёдзя штодня чытала ахо╝ную мал╕тву з 'ксёнжк╕'. Вельм╕ адмысловая была мал╕тва, моцная неймаверна, ды вось тольк╕ не да Бога... А 'ксёнжка' тая ╕м ад нябожчыка Яромк╕ засталася, а Яромку - ад пана Кунцэв╕ча, а яму - ад Н╕чыпара, Начальн╕ка Апраметнай.

-- Х╕трая 'ксёнжка', гэта факт, -- пагадз╕╝ся В╕ктар. -- ╤ 'мал╕твы' ╝ ёй надзвычай моцныя, таксама факт.

-- Ляксейка, сярэдн╕ Яромка╝ сын, самы талковы аказа╝ся. Кал╕ прыйшл╕ бальшав╕к╕, ён у чырвонаармейцы зап╕са╝ся, потым паеха╝ у Маскву, вывучы╝ся там навукам ╕ пайшо╝ працаваць на Лубянку. Даслужы╝ся да аф╕цэра НКУС, а пасля вайны зраб╕╝ся важным начальн╕кам. Тольк╕ дзеля гэтага яму прыйшлося прозв╕шча змян╕ць ╕ зладз╕ць новыя дакументы, бо Па╝лушка, брат ягоны, супрацо╝н╕ча╝ з гестапа. Так Ляксейка Ляпец ста╝ спачатку Ляпцовым, а потым Хлябцовым. Змян╕╝шы прозв╕шча, ён быццам адвё╝ ад сябе праклён. Усе Ляпцы, што пасля Па╝лушк╕ был╕, ╕мкл╕ва выраджал╕ся. Мужык╕ не дажывал╕ да сарака гадо╝, сп╕вал╕ся, адз╕н у пятлю залез, друг╕ скончы╝ свае дн╕ ╝ вар'ятн╕. А Хлябцо╝ жы╝ до╝га ╕ шчасл╕ва, гора не веда╝. ╤ нашчадк╕ яго далёка пайшл╕.

-- А ты апошняя з Ляпцо╝ засталася, -- прамов╕╝ В╕ктар.

-- Я б жадала, каб на мне ╝сё ╕ скончылася. Але ж семя Яромкава не звялося. Вы Ляпцы да мозгу касцей, хоць ╕ хаваецеся пад выдуманым прозв╕шчам.

Яны дайшл╕ да краю плошчы, дзе каля ходн╕ка было прыпаркавана прыватнае а╝то спадара мэра - беласнежная ╤нф╕н╕ц╕ з тан╕раваным╕ вокнам╕. В╕ктар узя╝ся бы╝ за дзвярную ручку, але раптам, быццам успомн╕╝шы штосьц╕, замарудз╕╝.

-- Дык што, Альжбета? Не надумалася? - спыта╝ ён.

-- Я ╝сё спадзявалася, што ты раздумаешся...

Яна заз╕рнула яму ╝ твар ╕ прагаварыла з горыччу:

- В╕ктар, ну чаго табе не хапае?! Кар'ера, грошы, любо╝ вунь усенародная. Навошта табе дакранацца да цемры? Навошта абуджаць ╕снасц╕, з як╕м╕ ты не зможаш са╝ладаць?..

Ён перапын╕╝ яе жэстам.

-- Годзе! На гэтую тэму мы ╝жо гутарыл╕. Маеш сумневы - што ж, тваё права. А мой выбар ужо зроблены. Мы завяршым тое, што распачал╕ нашыя прадзеды.

-- А я б хацела гэта спын╕ць.

В╕ктар ╕ран╕чна ╝см╕хну╝ся.

-- ╤ як ты гэта спын╕ш? Абухом па галаве, як таго Яромку? Ну, бабы ╝ нашым родзе за╝сёды был╕ баявыя, гэта факт.

-- Мужык╕ затое пашкоджаныя, -- прагаварыла Альжбета.

-- Тольк╕ не я, -- сказа╝ з упэ╝ненасцю В╕ктар. - Мы ведаем, на што ╕дзём, ╕ ╝ нас усё пад кантролем. На гэты конт не турбуйся. А прапанова мая па-ранейшаму ╝ с╕ле. Кал╕ ╝сётк╕ надумаешся... Дзверы для цябе за╝сёды адчыненыя. Мы радыя будзем бачыць цябе ╝ нашых шэрагах.

-- В╕ктар, ты н╕чога не кантралюеш! - выкл╕кнула Альжбета. - Вы не ведаеце, што роб╕це, вы ╝се!

Яна павярнулася да яго сп╕най ╕ павольна пацягнулася прэч цераз плошчу.

-- Альжбета! - пакл╕ка╝ яе В╕ктар.

Яна спын╕лася.

-- Альжбета, мо падк╕нуць цябе да Кунца╝к╕ тваёй? - спыта╝ ён, к╕╝ком паказа╝шы на а╝то. - Ажно да парога з камфортам.

Яна пакруц╕ла галавой.

-- На а╝тобусе дабяруся. А ╝ Овельску ╝ мяне справы ёсць. Я не дзеля цябе сюды прыехала.

-- Ну як знаеш, -- уздыхну╝ В╕ктар.

Махну╝шы рукой, ён адчын╕╝ дзверы машыны ╕ зн╕к у змроку салона.

***

Перайшо╝шы Чорта╝ мост, Альжбета апынулася ╝ той частцы Овельска, якая звалася 'Блокам╕'. Лёгкай, таропкай хадою крочыла яна ╝здо╝ж праспекта Лен╕на, на як╕м был╕ сканцэнтраваны грамадск╕я ╕ культурныя ╝становы мястэчка: ДК ╕мя 50-годдзя Рэвалюцы╕ (будынак у стыл╕ 'савецкага клас╕цызму' з антычным╕ калонам╕), рэстаран 'Брэст', як╕ местачко╝цы называл╕ 'Бухарэст', маючы на ╝вазе не стал╕цу Румын╕╕, а сугучны дзеясло╝, ун╕вермаг 'Кастрычн╕цк╕' з каляровым пано на фасадзе, з якога паз╕ра╝ усмешл╕вы Лен╕н з гваздз╕ком у пятл╕цы, ╕ к╕натэатр 'Камсамолец', чыё зашклёнае фае упрыгожва╝ в╕траж у барвовых танах: камсамолец-будзёнавец з праб╕тым сэрцам ляжа╝ на зямл╕, раск╕ну╝шы рук╕, над ╕м сх╕ля╝ся верны конь з калматай грывай, у ясным небе зара дагарала, а ╝ся кампаз╕цыя па╝тарала сюжэт карц╕ны 'Смерць па╝станца' ╤пал╕та Гара╝скага.

Каля к╕натэатра Альжбета спын╕лася. Людзей на╝кол не было - пэ╝на, ужо распача╝ся сеанс, ╕ ╝се был╕ ╝ к╕назале. Перад зашклёным╕ дзвярыма тапта╝ся тольк╕ хлопец гадо╝ шаснаццац╕-сямнаццац╕, апрануты занадта лёгка для з╕мнага надвор'я - у скуранцы ╕ патрапаных джынсах. Ён стая╝, трымаючы рук╕ ╝ к╕шэнях, ╕ глядзе╝ на с╕нюю аф╕шу з раскладам к╕напаказа╝.

-- Леан╕д, --- пакл╕кала Альжбета.

Хлопец здрыгану╝ся ╕, абярну╝шыся, з╕рну╝ на яе. Ён усм╕ха╝ся.

-- Дз╕ця ж маё гаротнае, -- прамов╕ла Альжбета напа╝голасу.

Набл╕з╕╝шыся да яго, жанчына сц╕снула яго ╝ абдымках, прытул╕ла да сябе, правяла далонню па ягоных валасах. 'Божухна, як час ляц╕ць, -- м╕льганула ╝ яе, -- зус╕м ужо дарослы...'

-- Як там мама? - спытала яна.

-- Як звычайна, -- адказа╝ ён безуважна.

Альжбета ╝здыхнула. Верка за╝сёды была слабая, ╕ за гэты час н╕чога не змян╕лася. Наглытаецца з рання сва╕х таблетак ╕ цэлы дзень глядз╕ць серыялы, адз╕н за друг╕м. Рэча╕снасць здаецца ёй невыноснай, ╕ яна мяркуе, што ад гэтай рэча╕снасц╕ можна схавацца, проста заплюшчы╝шы вочы. Так ╕ жыве з заплюшчаным╕ вачам╕. Хаця дол╕ яе не пазайздросц╕ш. Спачатку сына пахавала, потым мужа. Альжбета ╕х памятала. Старэйшаньк╕, Аляксей, бы╝ добры хлопец, а вось памерлы Сашка, Верк╕н мужык, бы╝ найрэдк╕м поскудзем. Зрэшты, Альжбета за╝сёды адчувала непрыязнасць да гэтага адста╝нога аф╕цар'я, што п╕шчом лезе ╝ 'С╕нявокую', тут ╕м, бач ты, камфортна, адчуваюць сябе, як дома. Вось тольк╕ тутэйшыя ╕м жыць зам╕наюць, пад нагам╕ блытаюцца, ╕х нават шыльды на тутэйшай мове абураюць - ма╝ля╝, што яшчэ за халера, у Купала╝ск╕м тэатры сва╕м ╕х вешайце - хоць абвешайцеся, а на вул╕цах, дзе людз╕ ходзяць, няма чаго!.. Усе яны аднолькавыя, ╕ Сашка бы╝ гэтк╕ жа. А вось сыны ╝ яго харошыя. Был╕ кал╕сьц╕...