– Bardzo tu ładnie.

– Julian pewnie się ucieszy! z odwiedzin.

– Nieźle pan zorientowany. Na prowincji nic nie da się ukryć?

– Niestety, da, i to tak dobrze, że czasem śledztwo trwa latami. Proszę wybaczyć, nie przedstawiłem się. Komisarz Garden.

– W takiej spokojnej mieścinie niewiele ma pan do roboty, prawda? – pytała z grzeczności. Zastanawiała się, czy będzie miała przed wieczorem pociąg do Tuluzy.

– Dla paryżanki jeden trup to niewiele? – Garden popijał piwo.

– Jaki trup?

– Zamordowanej dziewczyny. Znaleziono ją na wzgórzu pod murem, dwa tygodnie temu. Nie mówili o tym w klasztorze?

– To straszne – wyjąkała.

– Żadnych śladów. Uduszenie. Nie wiadomo, kim była, nikt jej nie widział w okolicy.

– Ile miała lat?

– Między szesnaście a osiemnaście.

– Zupełnie nic nie wiadomo?

Garden spojrzał na bladą Marię. – Przestraszyłem panienkę. Proszę się napić, teraz ja zapraszam.

– Nie, nie – zaprotestowała trochę za głośno. – Muszę już iść. Dzisiaj wyjeżdżam.

Julian czekał przy mikrobusie.

– Pożegnałam wszystkich. Możemy jechać. Prowadził ostrożnie, żeby nie wypaść z górskiej drogi.

– Dlaczego nie powiedziałeś mi o tej zabitej dziewczynie?

– Po co miałem mówić? Straszyć cię?

– Ostrzec. Robicie z tego tajemnicę.

– Zwariowałaś? Znaleziono ją za murem. Mnóstwo rzeczy dzieje się poza klasztorem. Nie przejmowałaś się nigdy kroniką kryminalną – pokonywał zarzuty Marii równie łatwo, jak zakręty.

– Dotąd nikogo nie zabito pod moim domem.

– Nie ekscytuj się. Agresja jest efektem udomowienia człowieka.

– Nigdy nie myślałeś o tej dziewczynie? Paciorek i z głowy?

– Myślałem. Szesnaście lat mają hinduscy bogowie. Potem zaczyna się umieranie.

Dojeżdżali do dworca.

– Julian, co się z tobą dzieje?! Przy klasztorze znajdują trupa. A ty mi bajki opowiadasz.

– Czego byś chciała? Moralnego potępienia zabójcy? Ta dziewczyna nie ma imienia, niczego. Znaleziono na wzgórzu martwe ciało.

– Zbrodnia doskonała czy doskonała obojętność?

– Nie wierzę w doskonałość. W porównaniu z ludźmi tylko Bóg jest doskonały -Julian zahamował.

– Ty nawet w Boga nie wierzysz – Maria trzasnęła drzwiami.

Nie żegnali się. Musieliby powiedzieć sobie „do zobaczenia". Do zobaczenia kiedy? Maria nie pytała. Pocałowała go w policzek.

Julian patrzyl na odjeżdżający pociąg. Albo się wierzy, albo nie. On by! pośrodku. Pozwalał prowadzić się zdarzeniom. Być może szale wagi nigdy się nie przechylą. Nie strącą go, ani nie wyniosą do łaski. Cokolwiek się działo, przyjmował to za znak. Na razie doznał stygmatów obojętności.

Nie wiedział, kim jest. Być może zabił, żeby się przekonać. Gdyby dziewczyna miała imię, życiorys, brzydziłby się pospolitym morderstwem. O ile trudniej zamordować kogoś, kto nie istnieje. Mógł zabić ktoś inny. Dla Juliana byłoby lepiej, gdyby to jednak był on. Gdyby wreszcie zadusił ironię. Tę intelektualną nieufność, przyglądającą się światu. Tam, gdzie zjawia się ona, nic nie jest prawdziwe. Nie można już brać siebie serio. Kiedyś był Bóg. Gdy wynaleziono perspektywę, skurczył się w renesansowym malarstwie. W baroku, czło-wiekopodobny, ukrywał się już za światłocieniem. Klasycystyczna dosłowność pasowała greckim maskom, nie Jego Obliczu. Romantyczna ironia stała się dla Niego groźniejsza od renesansowej perspektywy, pomniejszającej dostojeństwo stworzenia. Zgniotła proporcje. Z Nieba, tej kryjówki wieczności, wygnała Boga. Odległość między Nim a człowiekiem zastąpiła wiecznym dystansem. Groteskowym uśmiechem, trzymającym człowieka na dystans od samego siebie. Ta odległość jest złudna. Dlatego podróż Marii nie potrzebowała czasu ani przestrzeni, jedynie ironii losu.

Zimą zmarł Józef Czapski. Malarz, pisarz, wielka osobowość. Strata dla polskiej kultury, jeszcze większa dla mnie. Z czego teraz żyć?

Byłam jego sekretarzem. Zastanawiałam się, czy nie wydrukować sobie w automacie wizytówek z napisem: „Sekretarz Czapskiego". Pewnie bym tak zrobiła, ale nie miałam pieniędzy. Dlatego zgłosiłam się do tej pracy. Zarabiałam na godzinę tyle, co sprzątaczka. Za takie pieniądze nikomu, kto umiał czytać i pisać po francusku, nie chciałoby się dwa razy w tygodniu przed południem jechać pociągiem do podparyskiego Maisons-Laffitte. Gospodyni Czapskiego patrzyła na mnie z nieufnością chłopskiej służącej. Przyjęła do pracy, bo pan miał zawsze sekretarza. Chociaż od pewnego czasu nie odpowiadał już na listy, przyjmowane z równym roztargnieniem, co spóźnione honory.

– Ordery dla mnie? Od prezydenta? -cieszył się nimi chwilę i odkładał, gdzie ich miejsce: do szuflady pamięci, pełnej dziecięcych wspomnień, żołnierzyków i odznaczeń.

– Ja? Mam honoris causa? A gdzie? -obmacywał się niepewnie wychudłymi dłońmi.

Byłam znakomitym sekretarzem. Zaprawiając się wieczorami na placu Saint-Michel wyżebranymi jointami z haszem, doskonale rozumiałam zaniki pamięci Czapskiego. Czekałam cicho 5-10 minut, by wynurzył się spośród odmętów nieświadomości z błyskiem w pokrytym bielmem oku jak z bezcenną, jeszcze mokrą perłą.

– …nął przed bramą – podejmowałam czytanie w tym samym miejscu, gdzie skończyłam, by mu nie przeszkadzać. Czytałam bardzo głośno. W kółko to samo. Wspomnienia z obozów jenieckich w Rosji, bitwy pod Monte Cassino, z arystokratycznego dzieciństwa na Kresach i komuny tołstojowskiej podczas pierwszej wojny światowej. Dopowiadał, czego nie wypadało napisać: „Wujek spod Mińska nie był dziwak, jeno alkoholik. Mój romans z Achmatową?" – uśmiechał się pobłażliwie. Nigdy nie pragnął kobiet.

Latem przesuwał zmarznięte dłonie za plamami słońca, zsuwającymi się z otulającego go koca. Znikały szybko pod szafą, rozświetlając za sobą smugę kurzu na drewnianej podłodze. Zdarzało się, że chciał wybiec z pokoju. Śniło mu się, że może chodzić. Nie narzekał, nie skarżył się. Nigdy nie mówił o śmierci, był na to za dobrze wychowany.

Od czytania zasychało mi w ustach. Po godzinie lektury miałam prawo do odpoczynku, szklanki herbaty, paru herbatników. Przerywałam lekturę, kiedy Czapski przysypiał. Przedłużająca się cisza upewniała gospodynię, że należy zrezygnować z sekretarza albo skrócić mu godziny pracy. Przynosząc herbatę, złośliwie dogadywała: „No i co, nie napracowaliśmy się dzisiaj?" Wrzeszczałam więc dwie godziny, nie zważając, czy Czapski słucha. Słuchała w kuchni gospodyni, przeliczając mój ból gardła na franki. Tygodniówkę wydawałam na dziesięć mrożonych hamburgerów, paczkę masła, bochenek chleba, dżem, herbatę i bilet metra. Wychodząc od Czapskiego, zbierałam przed domem z ziemi soczyste owoce morwy. Miały mi starczyć do popołudnia, gdy rozmrażałam hamburgera.

Na stole u Czapskiego leżały drogie czekoladki. Podbierałam je z pudełka. Gdyby nie podejrzliwe spojrzenie gospodyni, zjadłabym wszystkie. Stałam się mistrzem podrabiania objętości, poluzowując obcisłe złotka, rozgniatając czekoladę. Obiad podawano po moim wyjściu. Sądzę, że nie powstrzymałabym się i korzystając ze ślepoty starca, wyjadałabym mu z talerza parujący kleik.

Jesienią, jak co roku, zastrajkowali kolejarze. Zamiast rano, przyjechałam do Czapskiego wieczorem. Gospodyni poszła do kościoła. Nie

musiałam wykrzykiwać na cały dom: „Staro-bielsk! Katyń! Dostojewski i Tołstoj!" Opowiadałam rysunki. – Tu jest Picasso z Bonnardem..Jedzą śniadanie. Dyskutują" – tak pan podpisał. Tutaj, w tym małym notesie, szkic krajobrazu za oknem.

– Aha, pamiętam. Zmęczyłem się już, dziecko, obrazami. Poczytaj.

Spokojnie, wczuwając się, przeczytałam o jenieckiej wigilii na Syberii. Czapski usłyszał moje łzy. Wzruszył się moim wzruszeniem.

– No, to się napijmy – wyciągnął długie palce w stronę biurka, gdzie stały butelki. Nalałam mu koniaku.

– Ty, dziecko, też.

Wypiliśmy kilka toastów: za szczęście, za piękno i sprawiedliwość. Zaszumiało mi w głowie. Alkohol wypłukuje głód i rozsądek. Wypiliśmy jeszcze pół butelki wina.