— Няўжо — геніяльны?— не паверыў Туравец.
— Геніяльны, таварыш камісар! Усю дарогу думаў — аж зямлі пад сабой не чуў. Эх, прыгожа будзе, каліна-маліна, калі выканаем яго! Можна расказаць?
— Абавязкова! Гавары, Шашура.
Калі-б падрыўнік менш быў захоплены сваёй ідэяй, ён хутка заўважыў бы скептычную ўсмешку на вуснах камісара. Паслухаўшы яго да канца, Туравец сказаў, што план цікавы, нават вельмі цікавы, але занадта рызыкоўны. На аэрадроме, як вядома, моцная ахова, і падрыўнікоў могуць лёгка заўважыць: аэрадром — гэта не чыгунка, да якой многа розных подступаў... А калі іх заўважаць, то вырвацца ім наўрад ці ўдасца. Смерць? Для чаго? Для таго, каб забіць некалькі «фюрэраў», якіх можна адправіць на той свет інакшым, больш пэўным метадам...
— План твой, любы мой, нерэальны. Неабдуманы!..
Шашура спачатку стаў горача спрачацца, але раптам змоўк і, не шкадуючы, адступіў. Чаго тут шкадаваць, калі ён можа, хоць сёння, прыдумаць яшчэ дзесятак такіх, можа і лепшых!
— Ну, што ж, таварыш камісар, значыцца, не ўхваляеце? Выходзіць, каліна-маліна, памылка?.. Ясна... Тады дазвольце ісці, таварыш камісар.
Ён выпрастаўся ў струнку і хвацка паднёс руку да ссунутай набок кепкі. Пры камісару Шашура заўсёды стараўся трымацца статутных правіл.
Туравец неспадзявана спыніў яго.
— Пачакай, Шашура,— ён падышоў да падрыўніка.— Ты дзе быў зараз?
Шашура адразу востра, спасцярожліва зірнуў на Тураўца, разважаючы — гаварыць ці не? «Вочы якія хітрыя ў яго! Напэўна, ведае пра ўсё сам»,— падумаў ён і сказаў праўду.
— У цябе гэта сур'ёзна з ёю? Ці так проста — дурэеш?
— Сур'ёзна, здаецца, таварыш камісар. Не маню — намерыўся нават, каліна-маліна, жаніцца...
— Вунь што. А дзе муж яе? Не цікавіўся? На фронце, мусіць, а?— у голасе камісара пачулася мяккая, насцярожлівая нотка.
— Няма ў яе мужа. Загінуў...
— Загінуў? Гэта дакладна?.. Ты, Шашура, глядзі,— нібы не верыў Туравец. — Каб хто-небудзь пасля на цябе не крыўдзіўся. І на ўсіх нас...
«І што яму да гэтага! Ва ўсё яму трэба ўмяшацца!»— думаў Шашура. Але ён не сердаваў: падрыўніку падабалася, што камісар гаварыў з ім таварыскім тонам.
Калі Шашура ішоў ад камісара дамоў, то можа ўпершыню пачаў абдумваць свае адносіны да Аксінні. Як гэта яно здарылася непрыкметна! Ён жа да жанчын быў заўсёды абыякавы. Дзіўна — учора быў халасцяком, а заўтра будзе мужам; і не проста мужам — бацькам двух дзяцей!..
Хлопцы будуць падсмейвацца, але да яго гэта не прыстае — ён знойдзе, што сказаць!..
Эх ты, Аксіння, удавіца мая!
Раздзел V
1...
Яны сустракаліся цяпер па некалькі разоў на дзень. Здавалася, што Залеская без Наталлі Міхайлаўны не магла проста жыць.
Наталля Міхайлаўна таксама з нецярплівасцю чакала сваю сяброўку. Агульнае гора і надзеі вельмі здружылі абедзвюх жанчын за апошні год. Як жа ім не быць дружнымі, калі іх Валя і Ніна былі разам. І нібы падтрымліваючы прыклад дзяцей, яны таксама заўсёды былі блізкія між сабой, дапамагалі ў цяжкую хвіліну адна адной...
Але асабліва часта сталі яны сустракацца пасля таго, як Залеская перадала сяброўцы пра наступленне пад Оршай. З гэтага часу не было, мусіць, такога дня, каб Залеская не прыносіла якую-небудзь навіну. Адкуль толькі яна пра ўсё даведвалася! У яе была нейкая асаблівая здольнасць уведваць пра ўсё, што робіцца — і тут, у горадзе, і на фронце...
Вось і сёння, калі яна ўвайшла, Наталля Міхайлаўна адразу падумала: што яна скажа новага?
Наталля Міхайлаўна, якая шыла на ручной швейнай машыне, што стаяла на століку, спыніла працу і запытальна зірнула на сяброўку.
— Усё шчыруеш!— ні то з папрокам, ні то з ухвалай прамовіла Залеская.— Калі ты, Наталька, хоць сядзіш спакойна? Мусіць, ніколі...
— На кірмаш трэба — прадаць што-небудзь ды падкарміць малую. Вось і мудрую, што можна людскае пашыць з гэтай драніцы.
Залеская падышла да маленькай бялявай дзяўчынкі, якая гуляла з каляровымі абрыўкамі тканіны, раскладзенымі на табурэце.— А ты што робіш, Людачка?
— Шыць буду,— сур'ёзна адказала малая.
— О, таксама шыць? Якія ж вы абедзве працавітыя!— пахваліла Залеская, думаючы аб нечым сваім. Яна раптам, зірнуўшы скоса ў бок суседняга пакоя, ціха запыталася, дзе «кватарант».
«Кватарантам» яна называла чалавека з прозвішчам Кухта, які заняў усю хату Наталлі Міхайлаўны, выжыўшы гаспадыню з унучкай у гэтую каморку. Наталля Міхайлаўна сказала, што ён пайшоў некуды, здаецца, у гэтую сваю — каб яна правалілася — Раду.
— Не пакуе яшчэ чамаданаў?
— Ужо складзена ўсё...
— А, значыцца, падрыхтаваўся. Ведае, што трэба спяшацца. Нашы ж ужо, Наталька ты мая, недалёка ад Крупак! Праўду кажу: да Крупак падыходзяць!
— Так хутка?! Аж не верыцца!
— Спяшаюцца, родныя, да нас!..
— Ведаюць, як нам тут прыходзіцца, як мы чакаем іх...
Залеская пачала расказваць пра тое, што робіцца зараз на вакзале. Мітусня. Душаць проста адзін аднаго, стараючыся хутчэй праціснуцца да вагонаў. Учора адзін «эсэс» прыстрэліў другога, які хацеў прабрацца раней. Каля вакзала розныя «фрау» чапляюцца да кожнага афіцэра: вазьмі, уладзь у вагон — усё аддам, душу і цела. Ды афіцэрам нібы ні да таго, ні да другога... Вочы Залескай, калі яна расказвала пра гэта, свяціліся і насмешкай і радасцю.
Пасля яе Наталлі Міхайлаўне было вельмі радасна. Узняўшы на калені сінявокую ўнучку, яна доўга песціла малую і гаварыла шчасліва:
— Ну, нічога, Людачка. Ужо нядоўга нам пакутаваць засталося, званочак ты мой ясны. Хутка — хуценька-хуценька — прыдзе да нас твой татка. Вось будзе нам радасць! І яму якая радасць. Як ён цябе ўзніме на рукі, як прыгарне! Ды як пацалуе! Ён жа яшчэ ні разу не бачыў цябе, а тут — адразу такая красуня!..
— Красуня,— засмяялася Людка, моршчачы носік.
Скончыўшы сваё шытво, Наталля Міхайлаўна сабралася на рынак, узяла Люду за ручку і вышла на вуліцу.
У Мінску быў голад. Наталлі Міхайлаўне даводзілася кожны дзень задумвацца над тым, як пракарміць сваю малую і сябе. Праўда, пра сябе старая амаль не трывожылася: сама яна цярпліва зносіла нястачу, чакаючы адно, дня, калі ўсё гэта згіне — і гітлераўцы, і голад, і пакуты,— але бачыць, як галадае ўнучка, чуць, як яна просіць есці, Наталля Міхайлаўна не магла.
«Божа мой, якая ж ты кволенькая, мая сінічка»,— не раз думала, уздыхала старая.
— На які рынак мы пойдзем? На Суражскі, праўда, бабуню?— дзелавіта запыталася Люда.
— Не. На Чэрвеньскі.
Адсюль, ад вуліцы Талстога, да Чэрвеньскага можна прайсці каля Заходняга маста. А можна таксама і праз пераезд на чыгуначных пуцях, гэтак нават будзе бліжэй... Не, там, мусіць, цяпер стаіць варта.
Яны паціху патупалі паўз рады драўляных хат і платы да Заходняга моста. Наталля Міхайлаўна несла падпахай загорнутыя ў газетны ліст дзіцячую сукеначку, перашытую са сваёй кофты, і касцюм. Гэта быў апошні і, здаецца, самы лепшы касцюм Аляксея. Усе іншыя Аляксеевы рэчы Наталлі Міхайлаўне давялося занесці на рынак яшчэ раней. І амаль усе плацці прапалі таксама там.
Што ж, іншага выхаду не было. Эх, жыццё — толькі і вядзеш дзень ада дня, пражываючы тое, што было калісьці набыта.
А колькі разоў прыходзілася перашываць старыя, заношаныя сукенкі ці сарочкі, каб можна было прадаць...
Паўз скверык, які цягнуўся радамі яшчэ маладых танканогіх таполяў, падышлі да прывакзальнай плошчы. Каля будынка вакзала, заляпанага брудна-зялёнай фарбай, і пры бараках, што былі з другога боку пыльнай запушчанай плошчы, варушыліся, шумелі натоўпы немцаў, валяліся горкамі розныя клункі, скрынкі, чамаданы. Нават збоку было відаць, што немцы вельмі ўстрывожаны.
«А, дапякло, насланне вы паганае! Забегалі...»— падумала радасна старая.
З гэтым настроем, ад якога сэрца поўнілася яснымі надзеямі ды чаканнем шчасця, яна ішла паволі да рынку, стрымліваючыся, каб не загаварыць пра ўсё гэта з малой.
