Аляксей убачыў Чарняхоўскага ўжо на маршы: брыгада атрымала задачу, увайшоўшы ў прарыў, дзейнічаць ва ўмовах глыбока прарванага фронта ворага. Чарняхоўскі стаяў каля пераправы з Бяссонавым i яшчэ некалькімі генераламі i афіцэрамі і, сочачы за танкамі, штосьці гаварыў палкоўніку...

«Не здарылася б чаго,— мімаволі падумаў Аляксей пра роту. — Бяссонаў тады ўсё жыццё будзе прыпамінаць...»

Яшчэ раз старшы лейтэнант убачыў Чарняхоўскага, калі яго рота на ўзлессі ладавалася для атакі. За бярозавым i асінавым падлескам слалася перад ім незасеянае бура-зялёнае поле.

Чарняхоўскі стаяў поблізу, у бярэзнічку, сочачы за танкамі, што наводдаль рушылі цераз поле i часта стралялі. Генерал зняў фуражку, i вецер варушыў яго густыя, з глянцаватым водбліскам валасы. Каля Чарняхоўскага, як i раней, было некалькі вайсковых, а крыху ззаду стаяла тры ці чатыры машыны.

Усё гэта старшы лейтэнант бачыў якую-небудзь хвіліну, бо тут жа ў шлемафоне пачуўся голас камбрыга,— трэба было выходзіць атакаваць. Аляксей закрыў люк над галавой i ўжо бачыў у перыскоп, як бяжыць насустрач, разыходзячыся ўшыр, пустое поле i набліжаецца лясок, дзе быў праціўнік.

Аляксееў танк стаў біць i біць ria гэтаму ляску...

Больш старшы лейтэнант з Чарняхоўскім не сустра' каўся. Ад Бяссонава перадавалі, каб падрыхтаваліся да праверкі, бо хутка зойдзе камандуючы фронтам, наказвалі, што ён асабліва цікавіцца, як навучаны экіпажы, як дзейнічаюць самастойна ўзводы, роты. Потым стала вядома, што Чарняхоўскі ўжо у суседзяў, i ў Аляксеевай роце i ва ўсім батальёне чакалі — вось-вось прыедзе.

Але генерал-палкоўнік ад суседзяў паехаў некуды ў іншае месца.

Аляксей чуў, як вечарам, сабраўшыся ля зямлянкі, яго танкісты распытвалі ў суседзяў:

— Ну, які ён з сябе? Строгі дужа?

— Строгі... Да ўсяго, брат, стараецца дабрацца сам. Сам у «трыццацьчацвёрку» палез i пачаў ганяць — а як вы гэта робіце, а як гэта? А сержанту — а вы навядзіце гармату на тую цэль, вылічце, якая туды адлегласць. Пакуль той навадзіў, зірнуў на гадзіннік. Засек, значыць, час...

Сухі, з белымі брывамі, гаварлівы старшына прыкурыў цыгарку.

— A ў мяне запытаўся, што ты будзеш, таварыш старшына, рабіць, калі, маўляў, камандзір выйдзе са строю?

— Ну, а ты што ж?

— Што ж? Ясна што! Адказаў па форме... Калі хочаш падвучыцца, магу паўтарыць, — падчапіў цікаўнага старшына.

— Бач ты, малады які, a ўжо генерал-палкоўнік, камандуючы фронтам! Ён старэйшы за мяне гадоў на пяць, не больш, — прамовіў Рыбакоў.

— Глядзі ты, куды ён цэліць, у генералы! — засмяяўся нехта з сержантаў. — Ды ты праз пяць год i да старшыны не дацягнеш. Галава, брат, малаватая!

— A кім ён быў у пачатку вайны, камандуючы, а? Не інакш, генерал-маёр ці, мо', i з палкоўнікаў, — адгукнуўся Сонцаў. — А вось камандуючы! Заслужыў, i не паглядзелі ні на што, фронт далі.

Сонцаў неспадзявана перамяніў кірунак размовы:

— Нездарма ён прыехаў! Хутка здымемся адсюль. Сур'ёзнае заданне, напэўна, дадуць. Не так сабе ён даходзіў да ўсяго.

— Факт — сур'ёзнае. Нам абы-якога не дадуць,— падтрымаў Быстроў i перайшоў на жарт: — З такімі машынамі да бабкі Ганны ў агарод не пашлюць. Такіх сур'ёзных, геройскіх хлопцаў, як я ды ты...

— Адным словам, можна складаць чамаданы.

— А што, нам, малярам, не прывыкаць. Зборы кароткія.

Аляксей таксама лічыў — цяпер хутка.

— Зрабі, Якавенка, каб усё было да ладу, напагатове. Раптам пабудзяць ноччу, каб адразу — у дарогу. У момант.

— Оцэ вона i скончылася перэрва, — заключыў Якавенка.

З вечара да паўночы Аляксей сядзеў з Сонцавым, пішучы ў Сібір, на Урал, на Паволжжа віншавальныя лісты сем'ям узнагароджаных.

Ён быў стомлены за дзень, але не хацеў адкладваць, бо ведаў, што з гадзіны на гадзіну можа прыдзецца ехаць на фронт, а тады невядома, калі выдарыцца вольная хвіліна.

Наогул Аляксей пісаў часта, больш за ўсё лісты да старшынь калгасаў ці гарсаветаў, прасіў або патрабаваў, каб дапамаглі сям'і якога-небудзь свайго байца. Ён пісаў гэтыя лісты таму, што лічыў сваім абавязкам рабіць «парадак» i ў асабістым, сямейным жыцці салдат. Хоць звычайна старшы лейтэнант i не любіў «пісаніны», тут стараўся быць пунктуальным.

У той вечар два лісты напісаў ён на радзіму Якавенкі. Камандзір узвода днём скардзіўся, што жонка жыве з трыма дзецьмі ў хаце з паўразбураным дахам, a старшыня сельсавета жыллё ўладаваць не хоча дапамагчы. «Як дождж ідзе, схавацца недзе, цэ дзіло? Дзіты мокнуць...» Ён увесь дзень быў пануры, толькі ўвечары, атрымаўшы даўнюю ўзнагароду, павесялеў. Аляксей, як i абяцаў, напісаў скаргу ў райвыканком.

— Славуты вы чалавек! — сказаў Сонцаў.

— Ну, сказаў — славуты! — усміхнуўся насмешліва i збянтэжана Аляксей.

— A хіба не? Па ўсяму Савецкаму Саюзу ведаюць.

— Не выдумляй!.. Эх, што гэта жонка не піша,— горка прамовіў старшы лейтэнант i нахмурыўся. Пісьмы, якія ён пасылаў Ніне, знікалі недзе без следу, як у бяздонні. Ён не атрымаў ніводнага адказу.

— Вось возьмем Мінск, будзеце i вы атрымліваць. Па два кожны дзень.

Аляксей не сказаў нічога. Мусіць, праўда, ён раней прыдзе ў Мінск, чым дачакаецца ліста.

Калі Сонцаў пайшоў, Аляксей, патушыўшы капцілку, яшчэ доўга сядзеў у цемры. Чаму ж усё-ткі няма адказу? Няўжо яна не атрымала ніводнага яго ліста? Мусіць, не атрымала, бо не магла ж яна не напісаць...

Ён успомніў, як часта прысылала Ніна лісты да вайны, просценькія, шчырыя, ад якіх нельга было адарвацца, не прачытаць некалькі разоў. З ix уяўляўся, здаецца, кожны яе дзень, з усімі думкамі i клопатамі. Дзіўна, ён тады, хоць яе лісты-весткі атрымліваў заўсёды з радасцю, сам пісаў нячаста.

Калі б хоць слова прышло ад яе! Відаць, ужо не атрымае тут, адкуль заўтра, паслязаўтра, напэўна, здымуцца.

2...

Над дваром, на якім у зялёнай мураве i ў вішанніку размясціліся гурткі салдат папаўнення, з'явіўся «юнкерс» i даў некалькі чэрг. Усе заварушыліся, замітусіліся, пачуліся бязладныя стрэлы. Некаторыя спалохана кінуліся на зямлю.

Генерал-маёр Шчарбацюк, машына якога якраз падышла да двара, правёўшы позіркам самалёт, што аддаляўся, усё так жа пастрэльваючы, агледзеў спакойна ўстрывожаны двор. Ён заўважыў каля пачарнелага зруба калодзежа чарнявага хлопца, які трымаў рукою вочап з кацялком i з нянавісцю пазіраў услед «юінкерсу».

— Чаго ўглядваешся? Не пазнаеш?

— Пазнаю, таварыш генерал, — выпраміўшыся, але ўсё яшчэ не пускаючы вочап, адказаў ён.

— Бачыў, значыць?

— Бачыў, таварыш генерал, — баец схамянуўся, апусціў вочап.

— Дзе?

— У Мінску, таварыш генерал... У першыя дні.

— Ты што ж пачаў вайну раней за мяне?! — хмурна, як бы незадаволена сказаў камандзір дывізіі. Генерал-маёр гаварыў праўду: да пачатку зімы ў сорак першым ён вучыўся ў ваеннай акадэміі.

— Як прозвішча?

— Туравец, таварыш генерал.

Камандзір дывізіі накіраваўся да групкі байцоў, што пазіралі зводдалек на яго. Але тут выбег насустрач яму высокі, са шрамам на шчацэ, лейтэнант i стаў дакладваць. Генерал спыніўся.

— Што, патрывожыў фрыц? — запытаўся ён, разам насмешліва i спачувальна, падыходзячы да групкі. — Нічога не зробіш, прыдзецца цярпець... Фронт.

Сержант з нашыўкамі за раненне зухавата падтрымаў, што тут табе не ў мамкі за спіною, няньчыцца няма каму.

— Так, няньчыцца няма каму, — згадзіўся генерал. — А вось маці ёсць. Строгая, праўда, але ёсць... i добрая маці... Дывізія наша... Яна не дасць у крыўду, праўда, i спуску не чакайце ад яе.

Генерал стаў знаёміцца з байцамі. Ён любіў знаёміцца з навічкамі, любіў пагаварыць з імі, пахваліцца дывізіяй, — лепшая на фронце! Шчарбацюк пры выпадку расказваў, што прышоў у дывізію пад Арлом, начштабам палка, a стаў генералам, камдывам, што, калісьці, у грамадзянскую, ён быў таксама салдатам. Генерал у такія дні прыязджаў у кіцелі з залатой зоркай.

Сёння Шчарбацюку не давялося пагутарыць з навічкамі, бо прыехаў капітан са штаба дывізіі з паведамленнем, што камдыва тэрмінова выклікаюць на камандны пункт арміі.