Клямт заўважыў, што камандзір дывізіі, строгі i прыдзірлівы, быў задаволены абыходжаннем і паводзінамі баварца.

Незнаёмы Клямту генерал-лейтэнант раптам бліснуў у бок ротнага, што моўчкі назіраў ды слухаў, не варушачыся, амаль не дыхаючы, i запытаўся, хто гэта.

Баварац адказаў, i генерал павярнуўся да лейтэнанта:

— Дзе ваша рота?

Клямт сказаў, што рота размяшчаецца праз пяцьсот метраў адсюль.

— Вы правядзеце нас, — прамовіў генерал такім тонам, што нельга было зразумець, просіць ён ці загадвае. Генерал зірнуў на фельдмаршала:—Я спадзяюся, гер генерал-фельдмаршал, што вашы намеры супадаюць з маім жаданнем?

Фельдмаршал ледзь нахіліў галаву. Генерал з выглядам чалавека, які не хоча марнаваць час, загадаў Клямту весці, адступіў убок, нібы даючы дарогу. Тут да Клямта падскочыў, гатовы рынуцца з ім, стройны, прыгожы штурмбанфюрэр з генеральскай аховы. Але баварац асмеліўся запыніць генерала, сказаўшы, што туды ісці нельга.

— Чаму?

— Балота, мой генерал.

Генерал — гэта быў Баумволь — правёў дапытлівым позіркам па лейтэнанту, заўважыў, што той мокры вышэй каленяў, у яшчэ не ўсюды засохлых плямах твані. Відаць, генерал усё-ткі не спыніўся б, але камандзір дывізіі сказаў, што той участак абароны мала цікавы, i гэта было прычынай таму, што ўпаўнаважаны змяніў свой намер.

— Вы проста ў балоце ўмацаваліся? — пацікавіўся генерал у Клямта, які яшчэ чакаў загаду ісці.

— Маленькі астравок.

— А-а...

Камандзір дывізіі паведаміў, што амаль трэць дывізіі сядзіць у балоце, у вадзе. Падхапіўшы словы камандзіра дывізіі, Клямт смела, задаволена сказаў, што хоць i кепска на балоце жыць, затое i рускім будзе з ім клопату.

— Многа клопату!

Генерал усміхнуўся, — праўда, скупавата, стрымана, але ўсміхнуўся. Відаць, адказ яму ўсё ж спадабаўся. Фельдмаршал з павагай, спачувальна прамовіў:

— Гэта адказ салдата. Вы былі салдатам?

— Яволь, гер фельдмаршал.

— Я таксама... Мяне самога здзіўляе германскі салдат, — фельдмаршал дабрадушна зірнуў на Баумволя. — Здзіўляе сваім уменнем прыжывацца ў любым месцы.

— О, так. I ў любых умовах...

Клямт прыняў словы фельдмаршала за пахвалу сабе. Стоячы нерухома, ён сачыў то за фельдмаршалам, то за генералам, сачыў задаволеным, адданым позіркам. У гэтым позірку была i затоеная цікаўнасць да незнаёмага генерала. Клямта вельмі інтрыгавала тое, што хоць генерал i быў значна ніжэй за фельдмаршала званнем, абыходзіўся з ім як роўны з роўным. Лейтэнант здагадваўся, што гэта нейкая важная асоба.

— Як вядуць сябе рускія? Не збіраюцца наступаць яны?

Клямт адчуў, што пытанне гэтае генерал сказаў зусім інакш, чым пытанне пра балота, што генерал чакае сур'ёзнага, грунтоўнага адказу. Ён падумаў, што сказаць.

— Яны спрабавалі наступаць, гер генерал, але ім не ўдалося. Яны цяпер маўчаць...

— Маўчаць... Я гэта без вас ведаю, — генерал незадаволена смыкнуў губою. — Колькі яны будуць маўчаць?

— Гэта пакуль невядома. Мы захапілі некалькі палонных, але яны ўпарта гавораць, што ў рускіх ціха...

— Вы ix добра дапыталі?— Генерал бліснуў акулярамі на камандзіра дывізіі.

— Добра, гер генерал.

Упаўнаважаны нечакана катэгарычна запярэчыў:

— Не, дрэнна.

У бліндажы стала вельмі ціха.

— Сярод ix павінны быць, якія ведаюць патрэбную нам загадку. Павінны быць! Ніякай літасці — да ix! Гарачым жалезам выцягваць з ix! Гарачым!.. Рэйзе, — гукнуў ён.

Тонкі, перацягнуты поясам штурмбанфюрэр казырнуў.

— Займіцеся палоннымі! Пагаварыце вы!

— Яволь, генерал! — Штурмбанфюрэр гатоў быў хоць зараз кінуцца выконваць загад,— ён нагадваў цяпер каршуна, які нарыхтаваўся ўчапіцца ў здабычу.

Клямт ужо з непакоем чакаў, што яшчэ зажадае даведацца генерал, але генерал павярнуўся да батальённага i сказаў, што хоча пазнаёміцца з абарончымі збудаваіннямі..

Калі генералы вярталіся з размяшчэння батальёна ў тыл, было ўжо за поўнач. Пярэдні край, які заставаўся ззаду, праводзіў ix дрымотным спакоем, — толькі кулямёт, нібы спрасонку, ускінуўся, залапатаў, але, пераможаны цішынёю, адразу змоўк.

Фельдмаршал, што ішоў побач з панам упаўнаважаным, запытаўся, якое ўражанне зрабілі на генерала абарончыя збудаванні. Баумволь яшчэ раней заўважыў, што фельдмаршал ганарыцца гэтым, i генерал, якога раздражняла самаўпэўненасць, скрытая непашана старога ваеннага, адчуў, што яму хочацца сказаць камандуючаму непрыемнае. Ён адказаў стрымана:

— Я лічу, што збудаванні — нядрэнныя. Нашы інжынеры, відаць, не патрацілі марна гэтую вялікую перадышку ў баях. У мяне, вядома, ёсць некаторыя заўвагі, але я ix скажу пазней, калі стане больш відным агульны абсяг. Я не хачу паўтарацца... Як гэта сказаў камандзір роты пра рускіх? Пра балоты?

— Яны будуць мець многа клопату, гер генерал,— падказаў камандзір дывізіі.

— Так, многа клопату! Ім, вядома, будзе многа клопату i з нашымі інжынерамі. Ca збудаваннямі нашых інжынераў. Трэба толькі, каб дух салдат, якія займаюць ix, быў такі ж моцны, як гэтыя збудаванні...

— Нашы салдаты, генерал, заўсёды былі стойкімі ў абароне. — Фельдмаршал, відаць, быў незадаволены адказам Баумволя.

Камандзір дывізіі, маўклівы, пануры, сказаў, што яго дывізія з гэтых збудаванняў адступіць толькі па загаду.

—Яна не павінна адступіць ні ў якім разе.

— Дазвольце генерал... Я сказаў: толькі па загаду...

— Такога загаду не будзе, — адрэзаў суха пан упаўнаважаны.

Некалькі хвілін ішлі моўчкі. Поруч генерал-упаўнаважаны чуў цяжкае сапенне фельдмаршала.

— Балоты... гэта вельмі добра, — прамовіў Баумволь амаль тонам прабачэння перад фельдмаршалам. — Самім богам, здаецца, яны тут прызначаны для нас...

Фельдмаршал не адказаў. У твар ім раптам ударыла парывам моцнага халоднага ветру, i фельдмаршал схапіўся за фуражку, каб не сарвала. Пан упаўнаважаны набычыўся, падняў каўнер летняга генеральскага паліто, полы якога прыліплі да ног, нібы стрыножыўшы, сталі замінаць ісці.

Пан упаўнаважаны заўважыў,— у тым баку, адкуль яны ішлі, успыхнула маланка. Там панавала навальніца. Вецер данёс пагрознае басавітае водгулле недалёкага грому. Навальніца з маланкамі, з грамамі, з бураю хутка набліжалася сюды.

Чорнымі былі хмары наперадзе, чорным было неба, i толькі гарачыя ўспышкі маланак час-ад-часу разрывалі гэту чарнату. Але яны не радавалі, a рабілі ўвесь малюнак яшчэ больш неспакойным.

Генералу-ўпаўнаважанаму стала трывожна.

Раздзел IX

1...

У брыгадзе Бяссонава чакалі камісію са штаба фронта. Не толькі маладыя, але i бывалыя афіцэры, што бачылі ўсяго на фронце, хваляваліся, быццам курсанты перад экзаменам.

Рыхтаваўся да гэтай праверкі i Аляксей Лагуновіч, які хоць i стараўся ўдаваць сябе бесклапотным, таксама завіхаўся больш, як звычайна. Востры на язык Быстроў нават шапнуў на вуха Сонцаву з гэтага поваду:

— У нас два абсалютна спакойныя чалавекі — Якавенка i Рыбакоў. А наш старшы лейтэнант, як вучань, непакоіцца.

Цэлымі днямі займаліся ў полі, бясконца чысцілі i змазвалі механізмы i прыборы машын, кожную ноч ускаквалі па «трывозе». I ўсюды бачылі перад сабой няўрымслівага стожыльнага палкоўніка, які неяк упраўляўся ўсё ўбачыць, усё ўвесь час трымаць пад прыдзірлівым наглядам. Ён агледзеў, i не адзін раз, кожную машыну, не адзін раз прымусіў мыць i мыць ix, зрабіў вялікую «чыстку», зноў выкідваючы з танкаў усё лішняе.

Як жа пастражэў ён, калі даведаўся, што брыгаду едзе правяраць сам камандуючы фронтам.

— Ну, падвядзі мяне цяпер! — пагразіў палкоўнік Аляксею.

Камандзір брыгады ніяк не мог забыць даўняй сустрэчы Аляксея з Чарняхоўскім, дараваць старшаму лейтэнанту заўвагу камандуючага.

Старшы лейтэнант абышоў у апошні раз перад праверкай экіпажы, даючы парады, стараючыся знайсці, ці няма якіх-небудзь непаладкаў.

Ён у гэтыя дні адчуваў асаблівы ўздым — прыліў энергіі, быў у тым добрым настроі, калі мог, не стамляючыся, працаваць цэлымі суткамі. Яго абавязак супадаў з жаданнем.